Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги р. Расулов умумий



Download 5,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/133
Sana21.03.2022
Hajmi5,09 Mb.
#504893
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   133
Bog'liq
2 5242426163690738508

КАДИМГИ ЮНОН ТИЛШУНОСЛИГИ
Кдцимги Ю нонистон Оврупо тилшунослиги ф ан и ­
нинг маркази хисобланади.
Ф айласуфлар ва шоирлар ватани булган кадимги 
Ю нонистонда тил масалалари даставвал файласуфлар 
томонидан урганилган.
Ю нон файласуфлари тил масалаларини урганиш жа­
раёнида тадкикрт муаммоларини, йуналиш ларини \а м
белгилаб оладиларки, бу йуналишлар умумий, назарий, 
лисоний - фалсафий муаммолар сифатида нам оён бу­
лади.
Кадимги Ю нонистонда тилш унослик ю нон фал- 
саф асининг етакчи кисми сифатида юзага келади ва бу 
со\ада жуда катта, с ал мокли ишлар илинади.
Кадимги Ю нонистонда \ам кадимги Х,индистон- 
дагидек матнларни урганиш, сузларни тахлил килиш, 
улар га и з о \ бериш, мохиятини очиш каби масалалар 
фонетика, грамматика ва лексика со\алари билан ж ид­
дий шугулланишга, шу йуналишларда м у\им тадкикот 
иш ларини олиб боришга сабаб булди.
Ю нон тилш унослигининг тараккиёти икки даврга 
булинади:
1. Ф алсафий давр.
2. Грамматик давр.
Ю нонистонда тилш уносликнинг ф алсаф ий даври 
икки аср давом этади. Бунда тилга ф алсаф анинг бир 
Кисми сифатида караш, тил ходисаларининг м о\и яти н и
ф алсаф ий жихатдан очиш ва тушунтириш, тахминлар, 
хулосалар чикариш , гоялар яратиш айни даврнинг энг 
мухим хусусияти хисобланади.
Тилш уносликнинг фалсафий даврида кадимги Ю но­
нистонда мавжуд булган деярли барча ф ал с аф и й -м ак -
1. Тилшуносликнинг фалсафий даври
17


таблар, ок,имлар, йуналишлар тил масалалари билан 
фаол шугулланганлар. Ф икр юритилаётган даврнинг ута 
долзарб ва энг мух,им муаммоларидан бири суз муам- 
моси, сузнинг табиий \одисам и ёки шартли ходисами? 
эканлиги \акддаги б а\с, мунозара булиб, бу масала 
атрофида фикрлар к,арама-каршилиги, файласуфларнинг 
айни масалани \ал к,илишда тарафма - тараф булиб, 
«жангга» кириш иш и, тадкикрт иш ларини олиб бориши 
к,изиб кетди. Аникроги, бу даврнинг асосий, бош маса- 
лаларидан бири суз билан маъно орасидаги, предмет 
билан унинг номи орасидаги муносабат масаласи эди.
Бошк,ача айтганда, предмет билан унинг номи ур­
тасида кдндай муносабат мавжуд? Суздаги товуш билан 
маънонинг богланиши к;андай юз беради? Бу богланиш 
табиат томонидан бериладими ёки сузлашувчилар томо­
нидан келишилган холда юз берадими, ёки маълум 
к,онун - курсатма билан тайинланадим и, муайян урф -
одат билан бокпанадими ёки одамлар томонидан белги- 
ланадим и, яъни бу жараён онгли, ихтиёрий равишда 
амалга ошириладими ва бошкдлар.
Тилш уносликнинг ф алсаф ий даврида суз билан 
предмет орасидаги муносабат масаласини ^ал к;илишда 
Гераклит ва унинг тарфдорлари куйидаги гояни илгари 
сурадилар. Улар х,ар бир ном узи англатаётган нарса, 
предмет билан ажралмас алокдца, богланишда булиб, 
номларда предметларнинг мо^ияти намоён булади, 
«очилади». Аникроги, сувда дарахтлар, кузгуда узимиз 
акс этганидек \а р бир ном узи ифодалаётган предмет- 
н инг табиатини, м о\и яти н и акс эттиради, деган ф икрни 
илгари сурадилар. Яна \а м аниги предмет билан уларни 
англатувчи сузлар орасидаги богланиш табиат том они­
дан берилган булиб, бу богланиш табиий, зарурий бог­
ланиш хисобланади.
Хулоса шуки, оламда мавжуд булган барча нарса -
предметларнинг табиат томонидан берилган, узига мос 
ва хос номлари, «тугри» номлари бор. Сузлар табиат
18


томонидан яратилган. Табиат хар бир предмет учун 
алохида ном белгилаган, ном берган.
Демокрит ва унинг тарафдорлари эса суз ва предмет 
муносабати масаласида Гераклит ва унинг тарафдор- 
ларига к,арши куйидаги гояни илгари сурадилар. Улар 
айтади: нарса, предметларнинг номлари, сузлар улар­
нинг табиатига кдраб, мохиятига мувофик, холда куйил- 
майди, балки номлаш жараёни одатга кура, одамлар- 
нинг узаро келишувига, улар томонидан белгиланиш ига 
кура амалга ошади. Демак, предметларга номлар табиат 
томонидан эмас, балки жамият томонидан берилади.
Демокрит ва унинг тарафдорлари уз кояларининг 
тугрилигини исботлаш учун яна куйидаги фикрларни 
Хам баён кдлар: 1) куп сузлар бир неча маънога эга 
булиб, шунга мувофик улар турлича предметларни 
ифода этади; 2) купгина тушунчалар бир кднча номга, 
атамага эга булади; 3) тилнинг табиийлиги гоясидан 
келиб чикддиган булсак, у холда купгина предмет­
ларнинг бир нечта номга эга булиши мумкин эмас; 
4) вакт утиши билан бир суз урнига боищаси юзага 
келади, яъни муайян предмет номи узгариб, бошка 
номга, атамага эга булади; 5) купгина тушунчалар суз 
ифодасига, номга эга эмас. Демак, - дейди Демокрит ва 
унинг тарафдорлари, бир вазиятда сузлар етишмаса, 
бош ка вазиятда улар ортик^а, куп. Я на бош ка бир 
\о- 
латда сузлар катьий эмас, яна бош ка бир вазиятда эса 
сузлар камлик килади. Демокрит фикрича, бундай 
Холат, асосан, одамлар фаолияти билан боглик булиб, 
улар томонидан юзага келади, табиат томонидан эмас.
Ш ундай кдлиб, Демокрит ва унинг тарафдорлари 
нарса, предмет номлари табиат томонидан, табиий бе- 
рилган эмас, деган гояни илгари сурадилар ва айни 
ф икрнинг тугрилигини тилда мавжуд булган омоним ва 
синоним сузлар билан исботлайдилар. Х акикатан, бир- 
биридан ф арк киладиган турли нарсаларнинг номлари 
(сузлар) кандай килиб бир хил (омоним: от, ёш, КИРК,
19


кук, сон, кур, тил, тер, куй, кув) ёки бир нарсанинг 
Кандай килиб бирдан ортик номи (синоним: бош, калла; 
жанжал, FaBFO, тупалон, галва, машмаша; букмок, иви- 
мок; кулмок, илжаймок, ж илмаймок, тирж аймок, иш- 
шаймок) булишини Гераклит тарафдорларининг таъли- 
мотимослик, «тугрилик» таълимоти асосида изохлаб 
булмайди. Чунки синонимлар товуш томонидан фаркди 
булади; агар сузнинг товуш томони предметнинг мо- 
хияти, хусусияти билан бевосита богланган булса, де­
мак, синонимлар турли хил хусусиятни ифодаловчи суз­
лар сифатида битта предметни англатиш лари мумкин 
эмас. Крлаверса, табиатдаги хамма предметлар х,ам уз 
номларига эга эмас.
Тилш уносликнинг ф алсаф ий даврида энг долзарб 
муаммо булган предмет ва унинг номи орасидаги муно­
сабат масаласи П латоннинг «Кратил» номли асарида 
Хам мукаммал баён килинади.
Тилш уносликнинг ф алсаф ий даврида тил маса- 
лалари билан жиддий ва баракали шугулланган оким- 
лардан бири стоицизм хисобланади. С тоицизм таъли- 
мотининг вакиллари булган стоиклар: Хрисипп, Кратес 
ва бошкалар уз таълимотларида жахондаги номувофик- 
ликка хамма нарсаларнинг максадга м увоф ик булиш ини 
Карама - карши куядилар. Ш унга кура улар тилни 
киш иларнинг рухида табиат талабига кура пайдо булган 
дейиш билан бирга суз предметнинг табиий хусусия- 
тини ифода килади, деб айтганлар. Стоиклар сузловчи 
гапирганида суз оркали у предметнинг табиати хакида 
Кандай таассуротда булса, эш итувчида хам худци шу ху- 
сусиятлар хакддаги таассурот тутилади, деб уйлаганлар.
Стоиклар предмет ва унинг номи орасидаги муно­
сабат масаласида Гераклит ва унинг тарафдорлари таъ- 
лимотини кувватладилар, яъни улар хам 
предмет ва 
унинг номи (суз) уртасида мослик, мувофикдик мавжуд 
деб хисоблар эдилар.
20


Айни вак;тда стоикларнинг мухолифи булган Эпикур 
ва унинг таълимоти тарафдорлари эса Д емокритнинг 
ф икрини кувватлаб, сузлар ва предметлар орасидаги 
алока, богланиш табиий булиши мумкин эмас. Чунки 
нарсаларнинг мохияти билан уларнинг номи орасида 
к,арама-к,аршиликлар жуда куп, деган ф икрни илгари 
сурганлар.
Эпикурчилар предмет билан унинг номи орасидаги 
алок,а тасодифий, бу алокани дастлаб тилни узаро ке- 
лиш увчилик асосида ижод кдггган киш илар яратган. Ана 
шундай тасодифийлик булмаганида эди, барча халкдар 
бир-бирларининг тилларига тушунган булар эди, дейи- 
шади.
Тилш уносликнинг фалсафий даврида узаро к д зш н
кураш олиб борган етакчи ок,имлардан, йуналишлардан 
яна бири аналогистлар ва аномалистлар - к,арама - 
к,арши гоядаги файласуфлар гурухи эди.
Улар тил ходисаларида аналогия мавжудми ёки 
аномалиями, крнуният мавжудми ёки к,онуният йугми, 
деган ф икр билан куролланиб, тил билан объектив 
борлик,, суз билан предмет орасидаги муносабат маса- 
ласини хал кдлишга киришадилар.
Машхур юнон грамматикачиси Аристарх бошчили- 
гидаги аналогистлар окими тилнинг грамматик кури- 
лиш и ва лугат таркиби билан борлик, орасида мослик, 
мувофикдик - ухшашлик мавжуд, деган гояни илгари 
суришади. Улар юнон ва лотин тилларида отнинг уч хил 
грамматик жинси (род): эркаклар ж инси, аёллар жинси 
ва хар икки жинсга хам тегишли булмаган оралик жинс 
мавжудлигини айтишади. Шунга кура улар предметлар 
эркаклар жинсига, аёллар жинсига ёки оралик, жинсга 
тегишли булади, дейишади.
Аномалистлар ок;имининг етакчиси стоик Кратес ва 
унинг тарафдорлари эса ушбу гояга зид ф икрни, зид 
гояни илгари суришади. Улар айтади: тилнинг таркиби 
ва грамматик курилиши билан борлик, орасида тула
21


мослик, $Ьаиашлик йук; биз доим турли тенгсизликка, 
мослик меьёридан четга чикиш ларга дуч келамиз. М а­
салан, тилдаги уч грамматик жинс атрофимиздаги нар- 
саларга реал равишда тугри келади, деб \исоблаш
беъманиликдир. \а к и катан \а м , масалан, рус тилидаги 
черепаха (тошбака), белка (олмахон) сузлари шаклига 
Караганда грамматик ж и\атдан аёллар ж инсига мансуб 
булиши керак эди. Амалда эса уша \ай вон ларни н г 
эркаги х,ам, ургочиси х,ам 
бир хилда черепаха, белка 
дейилади. Ш унингдек, рус тилидаги дятел (кизилиш тон) 
сузи уз шаклига кура факат эркаклар ж инсига нисбатан 
кулланаверади. Демак, бу ерда тил аном алияси мавжуд 
булиб, шакл билан мазмун орасида мослик йукдир.
Тилш уносликнинг фалсафий даврида кадимги юнон 
файласуфлари Анаксимен, П родик, Протагор, Платон, 
Аристотеллар тил масалаларига оид асарлар яратганлар 
ва х,озирги кунда \а м уз а\ам иятин и йукотмаган асосли 
ф икрларни баён кдлганлар.

Download 5,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   133




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish