Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/125
Sana12.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#547114
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Адабиётлар:
1. Я.ВЛоя. История лингвистических учений. -М., 1968.
2. Н.А.Кондрашов. История лингвистических учений.- М., 
1979.
3. С.Усмонов. Умумий тилшунослик. -Т., 1972.
4. В.И.Кодухов. Общее языкознание. -М., 1974.
www.ziyouz.com kutubxonasi


АРАБ ТИЛШУНОСЛИГИ
VII—VIII асрларда Аравия худудида ва араблар томонидан 
босиб олинган катор мамлакатларда - Олд Осиё, Шимолий 
Америка хамда Пиреней ярим оролида - жахон микёсидаги 
мамлакат -А раб халифалиги ташкил топди.
Араб халифалиги ислом динига асосланган куп миллатли 
давлат булиб, халифатда иш юритиш воситаси ва фан тили араб 
тили хисобланган.
Араб халифалигида тилшуносликнинг пайдо булиши ва 
ривожланиши, Х,индистондаги каби, амалий эхтиёжлар билан 
богланади, яъни бу даврда эски ёдгорликлар ва К^уръон тили 
билан жонли араб тили (шевалари) орасида катта фаркланиш 
юзага келади.
Бир томондан мусулмон дунёсининг мукаддас диний китоби 
булган 1^уръонни тушунарли килиш, ундаги сузларни тугри ва 
аник талаффуз килиш, иккинчи томондан, классик араб тилини 
шевалар таъсиридан саклаш максадида араб олимлари тил 
масалалари билан жиддий шугулланишга киришдилар.
Араб тилшунослиги уз тараккиёти даврида хинд ва юнон 
тилшунослиги ютукларига, у3 аньаналарига танкидий ва 
цжобий 
ёндашган. 
Араблар уз тилларининг узига хос 
хусусиятларидан келиб чиккан холда ундан фойдаланганлар.
VII—VIII аср араб тилшунослигининг дастлабки марказлари 
Ирокнинг Басра ва Куфа шахарлари хисобланган. Басра ва 
Куфа шахарларида иккита лисоний мактаб ташкил топган 
булиб, улар уртасида тилшуносликнинг купгина масалалари 
юзасидан «фикрлар жанги», кизгин бахслар, мунозаралар олиб 
борилган. Ушбу лисоний мунозаралар тилшунослик фанининг 
маркази Араб халифалигининг 
пойтахти булган Богдод 
шахрига кучирилганидан сунг тухтаган.
Араб 
тилшунослигининг 
асосчиларидан 
бири 
Басра 
грамматика 
мактабининг 
вакили 
Халил 
ал-Фарохидий 
(тахминан 718-791 й) араб тилининг илк (дастлабки) лугатини 
яратди. У лугатни «Китобул айн» («Айн харфи китоби») деб 
номлаб, унда грамматикага оид мухим фикрларни баён этди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шунингдек, олим «Китобул 
авомил» («Бошкарувчилар 
китоби») номли асарни хам ёзди. Аммо бу асарлар бизгача етиб 
келмаган.
Халил ал Фарохидийнинг шогирди, машхур араб тилшуноси, 
келиб чикишига кура форс басралик Амир бин Усмон 
Сибавайхий (733 йилда вафот этган) узининг салмокли 
«Ал-китоб» асарини яратди. Муаллиф ушбу асарда узигача 
булган барча тадкикотчиларнинг таълимотларини, фикрларини, 
карашларини умумлаштиради. У араб тили грамматикасининг 
тугал ва мукаммал куринишини такдим этади. Ушбу асар хар 
иккала: Басра ва Куфа мактаби вакиллари томонидан бир хилда 
юкори бахоланган ва кадрланган.
Келиб чикишига кура юнон Абу-Абайда (770-837) ноёб суз 
ва ибора, ифодаларнинг кенг камровли лугатини тузади.
Богдодлик хинд Сагани (1181-1252) 20 томлик лугат яратади 
ва уни «Тулкинлар тошкини» деб номлайди.
Мисрлик ибн Мансур (1232-1311) катта хажмдаги салмокли 
лугат тузиб, уни «Араб тили» деб атайди.
Шерозлик форс Ферузободий (1329-1414) 60 томлик лугат 
тузган ва уни «Крмус» (океан) деб номлаган. Бундан кейин яра­
тилган куплаб лугатлар хам «Цомус» номи билан аталадиган 
булган,,
Юкорида кайд этилган фикрлардан, келтирилган асарлардан 
маълум булдики, араб тилшунослари лексикографияга алохида, 
жиддий ахамият берганлар. Шунинг учун араб тилшунослигида 
лексикографик тадкикотлар мухим уринни эгаллайди. Араб 
лексикографлари айрим предметларни англатадиган синоним- 
лар лугатини, масалан, килични англатадиган 500 та суз ва ибо- 
радан, арслонни англатадиган 500 та, тусни ифода этадиган 400 
та суз ва иборадан ташкил топган куплаб турли мавзудаги 
лугатларни тузганлар. Демак, араб тилшунослари лексикогра­
фия сохасида жуда катта ютукларга эришганлар.
Хуллас, араб лексикографиясида лугатлар мазмунига кура 
олти гурухга булинади: 1. Тулик изохли лугатлар. 2. Предмет 
лугатлари (масалан, хайвонлар билан боглик лугатлар ва б). 3.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Синонимлар лугати. 4. Ноёб сузлар лугати. 5. Узлашган сузлар 
лугати. 6. Таржима лугатлари.
Араб лексикографияси Шарк - Эрон, Туркия, кисман хинд 
халкларига хам, Европа халкларига хам катта таъсир к^рсатди.
Араб тилшунослари, юнон тилшуносларидан фаркли, фоне­
тика масалаларига гоят сезгирлик билан муносабатда булганлар. 
Улар 
товуш 
ва 
харфни, 
юнонлардан 
фаркли, 
катъиян 
фарклаганлар. Шунингдек, харф термини билан факат ёрдамчи 
суз ва аффиксларнигина эмас, балки нутк товушини, алома тер­
мини билан эса товушнинг ёзувдаги куринишини, яъни харфни 
ифодалаганлар.
Араблар унли ва ундош товушларни фарклаб, ундошни 
мохият, унлини эса уткинчи Деб таърифлаганлар ва араб 
сузларида (узакларида) ундош товушларнинг асосийлигини, 
етакчилигини таъкидлаганлар. Киёсланг: китоб, котиб, кутуб. 
Ш унга кура улар уч ундошли узакларни алохида ажратганлар.
Араб тилида узак 3 (баъзан 4) ундошдан иборат булиб, суз ва 
суз формаларини ясаш пайтида бу ундошлар орасидаги унли 
товушлар узгартирилади (китоб, котиб, кутуб). Сузнинг бундай 
тузилиши флексия (эгилиш) хакидаги таълимотни яратишга 
олиб келди. Шунга кура араб - яхудий филологиясида узак, суз 
ясовчи элементлар тушунчаси билан бирга флексия хакидаги 
тушунча хам пайдо булди.
Араблар, хиндлар каби, товушларни акустик ва физиологик 
белгиларига кура фарклаганлар. Нутк аъзолари сифатида огиз 
бушлиги, бурун бушлиги ва бугиз хисобланган. Нутк товушла- 
рини хосил килишда бугиз, тил, танглай, милк, тиш, лаб хизмат 
килиши таъкидланган.
Араб тилшунослигида синтаксис масалалари, хинд ва юнон- 
лардагидек, грамматиканинг энг буш булими хисобланган. 
Шунга карамасдан арабларда синтаксиснинг текшириш объекта 
сифатида гап, гапнинг структур-семантик гахлили кузатилади. 
Улар гапнинг камида икки суздан - икки отдан ёки от ва 
феълдан иборат булишини, бу сузлар уртасидаги субъект - пре­
дикат муносабатининг урганилишини тугри таъкидлайдилар. 
Гапларнинг тузилишига кура отли, феълли ва холли турларга
www.ziyouz.com kutubxonasi


булинишини кайд этдилар. Отли гапларнинг от суздан бошла- 
нишини (масалан, Зайд турибди), феълли гапларнинг эса феъл 
суздан (масалан, турган Зайд) бошланишини айтадилар.
Отли гапнинг эгаси mubtado (мубтадо), кесим эса xabar (ха­
бар) деб номланади. Гапнинг иккинчи даражали булаклари си­
фатида 1)тулдирувчи, 2) хол ва 3) изохловчилар курсатилади.
Сузлар 
уртасидаги 
синтактик 
муносабатга 
хизмат 
килувчилар сифатида мослашув, бошкарув ва битишув олина- 
ди. Отли гапларда эга кесим билан мослашади.
Араб тилшунослари морфологияда, Аристотель каби, учта 
суз туркумини-исмун (от), феълун (феъл) ва харфун (юклама, 
ёрдамчи сузлар ва аффиксларни) ажратадилар. Отни кенг 
маънода олиб, унинг таркибига от, сифат, олмошларни 
х д м
ки- 
ритадилар.
Отларни атокли ва турдош отларга, турдош отларни эса аник 
ва мавхум отларга ажратадилар. Отларнинг сон, эгалик, кели- 
шик категориялари анча мукаммал тасвирланади. Отларнинг 
келишик категориялари сифатида тушум келишиги (-ни), 
жуналиш келишиги (-га, -ка, -га), урин ва пайт келишиги 
(- 
да), чикиш келишиги (-дан) ва биргалик келишиги (била) кайд 
этилади. Караткич келишиги алохида изофа ходисаси сифатида 
тушунтирилади. Бош келишик хакида суз юритилмайди.
Араб грамматикасининг морфология кисми Сибавайхий аса­
рида пухта ишлаб чикилган. Аникроги, у морфологияга оид 
куйидаги масалаларни тадкик килади: 1. Суз туркуми. 2. 
Узакнинг тузилиши. 3. От ва унинг таснифи. 
4. Феъл ва 
унинг шакллари ва бошкалар.
Араб тилшуносларининг тадкикотларида феъл марказий 
уринлардан бирини эгаллайди. Сибавайхий 
уз
ишларида 
феълнинг 
катор 
грамматик 
категориялари: 
утимлилик, 
утимсизлик, нисбат, шахе, сон ва бошкаларни кайд этади. 
Феълларни тузилишига кура туб ва ясама феълларга ажратади.
Арабларда сонлар бирликлар, унликлар, юзликлар ва минг- 
ликларга булинади. Олмошларнинг кишилик ва узлик олмоши 
каби турлари кайд этилади, уларнинг (масалан, кишилик ол-
www.ziyouz.com kutubxonasi


мошларининг уч шахси: ман, сан, уз, биз, сиз, улар) каби ички 
турлари хам берилади.
Араб тилшуносларининг асосий тадкикот объектларидан би­
ри 
сифатида лугатлар 
кузатилади. Араб лексикологлари 
сузларни турли нуктаи назардан урганадилар. Бу холда улар 
сузларнинг 
тузилишини, 
маъносини, 
келиб 
чикишини, 
кулланиш даражасини хисобга оладилар, шунга кура сузларга 
бахо берадилар.
Араблар сузларнинг бир маъноли ва куп маъноли булишини 
айтадилар. Улар сузларнинг куп маънолилиги айни бир сузнинг 
турли жойларда турли предмет ва ходисаларни англатишидан 
хосил булишини, яъни шунинг натижаси эканлигини таъкид- 
лайдилар. Сузларнинг тугри ва кучма маъноларга эга булишини 
айтиб, кучма маъно хосил булишининг ун икки усулини ишлаб 
чикадилар.
Араб лексикологиясида синоним ва антоним сузларга 
алохида эътибор берилади ва тадкикотларда кенг урин ажрати- 
лади.
Араб тилшунослари, асосий эътиборни уз она тилларига 
каратишдан ташкари, форс, мугул ва туркий тил масалалари 
билан хам шугулланганлар.
Туркий тил масалалари буйича тилшунос Асируддин Абу 
хайён ал - Андалусий (1256-1344) катор асарлар яратди. 
Маълумотларга Караганда бу асарларнинг ундан ортиги бизгача 
етиб келган. Масалан, 1. «Китобул афъол филлисоний туркия» 
(«Турк тилидан иш китоби»). 2. «Китоб захвул мулк финнахвит 
тур кия» («Турк синтаксиси сохасидан ёркин китоб»). 3. «Адду- 
ратул мудитьа фил лугатит туркия» («Турк тили тарихи») 4. 
«Китоб ал идроки лисонул атрок» («Турклар тилини тушуниш 
китоби»).
«Турклар тилини тушуниш» китоби 1312 йилда араб тилида 
ёзилган булиб, кириш, лугат ва грамматика булимларидан таш­
кил топган. Муаллиф асарнинг кириш кисмида тил системаси­
нинг тузилиш элементлари 
- ташкил килувчилари сифатида 
лугат таркибини, морфология ва синтаксисни курсатадилар, 
яъни у алохида олинган сузларнинг маъноларини, сузларнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi


турланиши ва тусланишининг коидаларини хамда суз бирикма- 
ларини кайд этади.
Асарнинг лугат кисмида туркий сузлар араб алфавита тарти- 
бида жойлаштирилган булиб, унда 3000 га якин суз мавжуд.
Асарнинг морфология кисмида суз туркумлари хакида фикр 
юритилади. Бунда от, феъл ва харф (ёрдамчи сузлар ва аффикс- 
лар) алохида кайд этилади. Туркий тилларнинг суз ясаш, суз 
узгартириш ва форма ясаш категориялари хакида маълумот бе- 
рилади. Асарда синтаксиснинг суз бирикмаси таълимотига 
тухтаб ути л ад и.
Туркий тилга багишланган муаллифи номаълум «Ат - 
тухфатуз закияту филлугатит тур кия» («Туркий тил хакида но- 
ёб тухфа») асари хам булиб, у XIV асрга оид деб тахмин 
килинади. 
Араб 
тилида 
ёзилган 
бу 
манба 
профессор 
С.Муталлибов таржимасида узбек тилида 1968 йилда Тошкен- 
тда нашр килинган. 1978 йилда эса асар академик Э.Фозилов ва 
М.Т.Зияевлар томонидан рус тилига угирилиб, «Изысканный 
дар тюркскому языку» номи остида (академик А.Н.Кононов 
мухаррирлигида) Тошкентда чоп этилди.
Асарда кипчок шевасининг лугат .таркиби ва грамматик 
курилиши тасвирланади. Тадкикот уч булимдан: 1. К^скача ки- 
риш. 2. Лугат ва 3. Грамматикадан ташкил топган. Манбанинг 
кириш кисмида тил ва жамият масаласига эътибор каратилиб, 
тилнинг жамиятдаги вазифаси, урни, унинг тафаккур билан 
богликлиги хакида фикрлар берилади.
Муаллиф: «Инсон хайвондан факат тушуниш ва тил (сузлаш, 
бизнингча-нутк Р.Р) билангина фарк килади»,- дейди. Демак, 
фикрлаш ва тил (нутк) кобилияти факат инсонгагина хос экан- 
лиги таъкидланади. Бинобарин, инсон ана шу кобилиятига кура 
узгалар билан, жамият аъзолари билан алокага киришади, узаро 
аклий, лисоний муносабатда булади.
Ишнинг кириш кисмида, шунингдек, графика - ёзув билан 
боглик айрим масалалар хамда баъзи товушлар хакида, товуш- 
ларнинг физиологик - талаффуз хусусиятлари хамда талаффуз 
вактида тушиб колиш хусусиятлари хакида маълумот берилади. 
Масалан, д: ичир (асли ичдир); б: агар (асли арабча абгар); р:
www.ziyouz.com kutubxonasi


била (асли бирла, бирлан); к: сичан (сичкан), ташари (ташкари), 
башар (башкар); к: ичари (ичкари); нг: ализ (алингиз).1
Асарнинг лугат булимида уч мингта туркий суз кайд 
этилади. Улар араб тилига таржима килинади, маъноларига 
алохида эътибор берилади.
Манбанинг грамматикага оид булимида муаллиф, асосан, 
морфология га катта эътибор беради. Ишда туркий тил грамма­
тикаси араб тили грамматикасига киёсланади. Аникроги, араб 
тили грамматикаси асосида туркий тил грамматикаси тахлил 
килинади.
Асарда туркий тилдаги сузлар араб тили грамматикаси асо­
сида уч туркумга от (исмун), феъл (феълун) ва ёрдамчи сузлар 
(харфун)га ажратилади. Сифат, сон ва олмошлар араб тили анъ- 
анасига мувофик от туркуми таркибига киритилади. От маъно 
жихатдан атокли, турдош, жамловчи ва кичрайтиш отларига 
ажратилади. Отларнинг грамматик категориялари: сон, эгалик 
ва келишик категориялари хакида етарли даражада маълумот 
берилади. Отларнинг сон жихатдан бирлик ва купликка эга 
эканлигига эътибор каратилади. Киёсланг: 
ат-атлар; эпчи- 
эпчилар (аёл-аёллар).
Отларда эгалик шакллари бирлик ва куплик куринишига, ту- 
зилишига эга эканлиги айтилади. К,иёсланг: б а ш и м, к у з и м
- б а ш и м и з , к у з и м и з ; б а ш и н г , к у з и н г - б а ш и н г и з ,
к у з и н г и з ; б а ш и ,
к у з и - б а ш л а р и , к у з л а р и . 2
Асарда бешта келишик категорияси кайд этилади. Булар: 1. 
Тушум келишиги. 2. Жуналиш келишиги (-га, -га, -ка,-ка,-а, 
уст). 3. Урин-пайт келишиги (-да). 4. Чикиш келишиги (-тан,- 
дан). 5. Биргалик келишиги (била).
Асарда сифат хакида маълумот берилади хамда белгининг 
энг ортиклигини ифодаловчи шакллар: -рок, -рак аффикслари 
келтирилади.
Олмошларнинг - кишилик олмошларининг уч шахси: ман, 
сан, уз; биз, сиз, узлар - кайд этилади.
1 А.Нурмонов. Узбек тилшунослиги тарихи. Т.,2002, 61-бет.
2 А.Нурмонов. Уша асар, 63-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Асарда сон туркумининг туртта даражаси келтирилади. Бу- 
лар: бирликлар: бир, икки, уч, беш...; унликлар: ун, йигирма, 
Кирк, элли...; юзликлар: юз, икки юз, уч юз, турт юз...; минг- 
ликлар: икки минг, уч минг, турт минг... ва бошкалар.
Муаллиф «Ат - тухфа» асар ид а феъл (феълун) тур кум и га ат- 
рофлича тухталади. Феъл туркумининг катор грамматик катего­
рия лари: замон, майл, булишли-булишсизлик, шахе, утимлилик, 
нисбатлар хакида фикр юритади. Ишда феълнинг анча мураккаб 
булган нисбат категорияси - унинг мажхуллик, биргалик, ор- 
ттирма ва узлик нисбатлари хакида маълумот берилади. Ман- 
бада феълнинг утган, хозирги ва келаси замон категориялари 
хам атрофлича ёритилади.
«Ат - тухфа» да харфун - ёрдамчи сузлар масаласига хам 
эътибор берилади. Туркий тилда д а г и, т а к и , й у к с а , й у к ,
йа, а м м о каби сузлар богловчи булиб келиши айтилади. Юкла- 
малар хакида фикр юритилган булимда факат таъкид юкламала- 
ригина эмас, балки, умуман маънони кучайтириш усуллари хаки­
да фикр берилади. Киёсланг: бий-бий (бек-бек); ал-ал; ук-ук.1
Туркий тилда ундовларнинг учта эканлиги айтилади. Булар: 
эй, абав, абу. Масалан: А кичи! Эй одам!.
«Ат - тухфа» асарида грамматикага - синтаксиста оид 
маълумотлар хам берилган булиб, унинг асосини гап хакидаги 
фикрлар ташкил килади. Гаплар отли ва феълли гапларга ажра- 
тилади. Гапнинг зарурий, таркибий кисмлари сифатида эга 
(мубтадо) ва кесим (хабар берилади). Муаллиф: Бий уйдадир, 
гапини синтактик жихатдан мутлако тугри эга (бий) ва кесим 
(уйдадир) каби булакларга ажратади.
Ишда, асосан, сурок гаплар хакида фикр юритилади. Сурок 
гапларнинг узига хос хусусиятлари, хосил булиши, сурок воси- 
талари хакида фикрлар берилади.Масалан, Б и й л а р к е л д и -
л а р м и ? Н а д а н к у л а р с а н ? Н е ч а а к ч а д и р ? ва 
бошкалар.
Хуллас, араб тилшунослиги, умуман, жахон тилшунослиги 
тарихида ёркин 
из 
колдирган 
булиб, 
Европага хинд 
тилшунослигига нисбатан анча олдин маълум булган.
1 А.Нурмонов. Уша асар, 68-бег
www.ziyouz.com kutubxonasi


XIII асрнинг уРталаРиДа (1258) Араб халифалигининг 
пойтахти булган Богдод мугуллар томонидан босиб олинади. 
Натижада, халифалик уз ичида алохида давлатларга булиниб 
кетади. Шу билан араб маданиятининг классик даври узининг 
нихоясига етади.

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish