Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги мукимий номидаги кукон давлат педагогика институти

Tolali optika
To’la ichki qaytishni qo’llanilishi.
To’la ichki qaytish hodisasi to’la ichki qaytaruvchi prizmalada yorug’likni sinishi prinsipiga asoslanadi.

8^b-rasm

Tolali optikada svetodiod orqali yorug’lik to’lqini tarqalishi va informatsiya uzatilishi o’rganiladi. “Svetootvodlar” deb nomlanuvchi qurilmalar asosida to’la ichki qaytish hodisasi yotadi. Svetootvodlar yupqa egilgan trubka (tola) dan iboratdir. Yorug’lik nurlari svetootvodlarda trubka devoriga to’la ichki qaytishning chegaraviy burchagidan katta burchakda tushadi. Yorug’likning bunday tushishi natijasida trubka ichki devoridan to’la ichki qaytadi va trubkaning buklangan bir qirrasida yo’nalgan yorug’lik boshqa qirrasidan chiqadi. Shuning uchun svetootvod trubkalarini qiyin yoritiladigan joylarni yoritishda ishlatiladi. Ingichka trubka orqali yorug’lik energiyasini uzatish masalalari bilan optikaning “tolali optika” bo’limi shug’ullanadi.
T olalar shakliga bog’liq holda har xil bo’ladi:

1. 
   to’g’ri qirrali to’g’ri tola;
   
2. 
   qiya qirrali to’g’ri tola;
   
3. 
   egilgan tola;
   
4. 
   o’zgaruvchan diametrli tola.
   

Q
8^c-rаsm
o’llanilishiga qarab har xil shakldagi tolalar foydalaniladi. Tola materiali qo’llanilayotgan yorug’lik to’lqin uzunligiga qarab tanlanadi. Masalan, infraqizilga yaqinroq ko’rinadigan sohasi uchun (3500 – 900 A) katta sindirish ko’rsatkichiga ega bo’lgan shishalar qo’llaniladi. Ultrabinafsha oblasti ( gacha) kvars tolalaridan foydalaniladi. Tolali optika ilmiy tadqiqotlarda,texnikada,optik aloqa, tibbiyotda va boshqa sohalarda qo’llaniladi.
Refraktometr. Sindirish ko’rsatkichini o’lchashga asoslangan fiziko – ximik izlanish usuli refraktometriya deb yuritiladi. Sindirish ko’rsatkichini bunday o’lchovchi asbob refraktometr deb yuritiladi.
Bu holda to’la ichki qaytish hodisasiga asoslangan usulga
asoslangan Pulfrix refraktometrini ko’rib chiqamiz.
Bu asbob yordamida shaffof jism (suyuq va qattiq)lar sindirish
k
9-rasm
o’rsatkichini 10^-4 aniqlikda dan gacha oraliqda aniqlash mumkin.
Pulfrix refraktometrining ishlash prinsipi quyidagichadir:
Sindirish ko’rsatkichi aniq bo’lgan to’g’ri burchakli prizmaning noaniq sindirish ko’rsatkichli namuna joylashgan yuqori qirrasiga sirpanuvchi parallel monoxromatik yorug’lik oqimi yo’naltirilgan bo’lsin (odatda prizma sindirish ko’rsatkichi bo’lgan) flint – shishasidan tayyorlanadi.
Agar bo’lsa, u holda sirpanuvchi yorug’lik sinish qonuni uchun
(1)
Bu yerda - tekshirilayotgan modda (namuna) sindirish ko’rsatkichi. Agar yorug’lik dastasining to’g’ri burchakli prizmadan chiqish burchagini bilan belgilasak, u holda
(2)

1) va (2) ni qo’shib kvadratga ko’tarib,

(3) ni hosil qilamiz.
Shu kabi, prizma sindirish ko’rsatkichining aniq qiymatida, chiqish burchagini bilan belgilab, shaffof jism (suyuq va qattiq)ning sindirish ko’rsatkichini topish mumkin. Sindirish ko’rsatkichini aniqroq qiymatlarini interferometrlar orqali aniqlash mumkin.