Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон


дилона бандлар уз аксини то п ­ тан. У  F a p 6



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

1
дилона бандлар уз аксини то п ­
тан. У 
F a p 6
андозалари буйича Россияда ислох,отлар 
йули билан туб узгариш ларни амалга ошириш, 
F a p 6
дем ократияси институтларини ф аол ж ори й этишга 
мулжалланган. Россиянинг давлат курилиши масаласи 
буйича дастлаб конституцион монархия барпо этиш 
таклиф к,илинган. Лекин 1917 йилга келиб демократик 
парламент республикасини вужудга келтириш таъри ф - 
лаб берилган. Бунда к,онун чик,арувчи х,окимият халк,
173


вакиллигига буйсунар эди. И ж роия х,окимиятанинг те- 
пасида республика президента турар эди. Халк, ва- 
киллиги органи булиб таъсис мажлиси х,исобланган'.
Лекин кадетларнинг миллий дастури чекланган ха- 
рактерга эга эди. Иж тимоий келиб чикдидидан к,атъи 
назар барча фук,ароларнинг тенглигини эълон к,илган 
констатуцион демократлар, айни пайтда, халкдарнинг 
хукукдарини фак,ат эркин ва маданий равишда уз так,- 
дирларини узлари белгилашда эканлигини эътароф эт- 
дилар. Улар мухториятларни шакллантиришда миллий- 
худудий принципни к,атъий равиш да рад этдилар. Бу 
х,атто метрополия билан хдммадан купрок, ик,тисодий 
манфаатлар юзасидан борланган рус булмаган «бур­
жуазия» вакиллари уртасида х,ам норозилик турдирди.
Уз такдирини узи белгилаш принципини талк,ин 
к,илишда радикал партия бир к,адам илгари кетди. У 
мазлум халкдарга м и л л и й -си ёси й м ухториятга эга 
булиш хукукдши бериш ини билдирди. Унинг дастурий 
х,ужжатларида фак,ат я кин утмишда сиёсий мустакил- 
ликка эга булган бир катор йирик вилоятларга мухто- 
рият бериш принципи Россиядаги х,еч к,ачон миллий 
мухториятга эга булмаган ёки эга булган булса-да, 
энди сифатий ва худудий жих,атдан нисбатан арзимас 
микдорни ташкил этган миллатларни к,оник,тирмасли- 
ги курсатаб утилган. «Бундай миллий халкдарнинг си ё­
сий мухториятга интилишини к,онунан к,ондиришга к и ­
чик худудий бирликларга сиёсий ва маъмурий мухто- 
рият бериш Россиянинг бир бутун яхлитлигига х,еч 
к,андай путур етказмаган х,олдагина рухсат этиш мум- 
кин»2. Лекин «радикаллар» дастурида х,ам миллий мух- 
торият фак,ат чекланган х,олда уз ифодасини топган. У 
кенг суверен хукукдар бериш ни кузда тутмади.
Россиядаги социалистик партия ва уларнинг улка- 
лардаги ш уъбаларининг миллий дастурлари купрок, д е ­
м ократик таассурот турдирарди. Чунончи, партиянинг 
таш килий жихдтдан шаклланиш вак,тидаёк, социалист- 
инк,илобчилар (эсерлар) узларининг «ажралиб чик,иш- 
гача булган тула ва шак-шубх,асиз уз такдирини узи 
белгилаш хук,ук,ини эътироф этиш», инк,илобдан к е- 
йин Россия таркибида к,олишни хохдаган халкдарга 
эса эркин ф едерация таклиф к,илиш нук,таи назарла- 
рини баён этган эдилар3.
Афсуски, эсерлар узларининг амалий фаолиятла- 
рида изчил эмас эдилар. Эсерлар партиясининг сузи
174


ва иши уртасидаги узилиш партия етакчиларининг бир 
к,исми хукумат коалицияси таркибига кирган, жумла- 
дан, А. Ф. Керенский Мувак,к,ат хукуматни бошк,арган 
пайтда як,к,ол намоён булди.
Россия социал-демократ ишчи партияси миллий дас- 
турнинг асосий к,оидаларини ишлаб чик,ишда диалек­
тик жих,атдан бир хил булмаган йулдан борди. М аъ- 
лумки, таш кил топганидан куп вак,т утмай, у меньш е- 
виклар ва большевиклардан иборат икки гоявий окцмга 
ажралиб кетди.
Болыпевиклар социал-демократияда к,атъий м арк- 
сизмнинг гоявий нук,таи назарини ёкдаган экстрем ис- 
тик йуналишни ташкил этганлар. М еныпевиклар Рос­
сия ижтимоий х,аракатида Европа социал-дем ократия- 
сининг ислох,отчиликка асосланган бернш тейнчилик 
тармори кояларининг ифодачиси сифатида майдонга 
чик,кднлар. Уларнинг 
р о я в и й
интилиш лари марксча 
ак,идаларни танк,идий жих,атдан зурлик оркдли эмас, 
балки фук,аровий келишув йули билан янгилаш воси- 
таларини излаб топишга кдратилган.
М еньш евиклар Россия халкдарига миллий уз так,- 
дирини узи белгилаш демократик х,ук,ук,ини бериш ма- 
саласида эсерлар билан тула хдмфикр эдилар. Лекин 
ф евраль вок,еаларидан кейин улар амалий жих,атдан 
иккиюзламачилик ва тутуруксизликларини намоён кдл- 
дилар. Россия империясининг буткул барбод булиши- 
дан к,урк,к,ан м еньш евиклар х,ар к,андай йул билан 
«ягона» ва «булинмас» давлатнинг булиниб кетишига 
к,аршилик курсатдилар.
Россия социалистларининг сиёсий иккиланишлари 
ш ароитида больш евикларнинг миллий дастури бир 
к,адар жозибадор булиб куринди. Пировард натижада 
бу марксист тарихчиларга миллий-озодлик х,аракати- 
нинг пролетар х,аракати билан мустах,кам борликдиги, 
фак,ат Совет х,окимияти миллий масаланинг м уваф ф а- 
к,иятли х,ал булишини таъминлаганлиги тугрисида хато 
хулосаларга келишларига асос булди.
Х,озирда биз х,ак,ик,ий хдётда буларнинг барчаси 
бошк,ача кечганлигини яхши биламиз. Болыпевиклар 
учун, хусусан, сиёсий нопоклик, куп нарсаларни ваъда 
к,илувчи даъватларнинг коммунистик ж ам ият к,уриш- 
нинг умумий стратегик 
f o h c h
билан кескин номуво- 
фикдиги характерли эди. Миллий сиёсатда бу як,к,ол 
намоён булди.
175


Синф ий манфаатларнинг устуворлигига асосланиш, 
миллий омилга етарли бах,о бермаслик большевиклар 
миллий дастурининг салох,иятини бушаштириб куйди, 
унинг ички зидлияти ва, хусусан, миллий уз такди ри ­
ни узи белгилаш масалаларида назарий жих,атдан за- 
ифлигини курсатди.
Янги аникданган маълумотлардан як,к,ол намоён 
буладики, *1917 йилда юзага келган, таркибига мень- 
шевиклар, эсерлар, большевиклар, шунингдек, М у- 
вакдат хукумат аъзолари хдм кирган ишчи ва сол­
дат депутатлари С овета узи баён этган дастурий 
курсатм аларига хилоф равиш да амалда Туркистон 
халкдарининг уз такдирини узи белгилашига кдрши 
чикди, империячилик сиёсатининг давом этиш ини 
ёклади. Айни пайтда, м ил\ий зиёлилар орасида мил- 
л и й - худудий мухторият 
р о я с и
тобора етилиб борар- 
ди. Унинг шаклланишида, шубхдсиз, Россия етакчи 
сиёсий партияларининг миллий дастурлари муайян 
таъсир курсатди. Зеро, аксарияти ю ксак даражада 
м аъриф ий билим сохиблари булган миллий демок- 
ратлар Умумроссия партиялари ва х,аракатларининг 
дастурий хуж ж атлари билан яхш и таниш эдилар. 
Шунга карамай, уз негизида миллий мухторият 
р о я с и
Туркистон маърифатпарварларининг кдрашлари, улка- 
даги миллий-озодлик кураш ининг таж рибасига асос- 
ланди. Ф евраль инк,илобидан кейинги вок,еалар унинг 
тадриж ий усиш ига катта таъсир курсатди. У улка 
халкдарининг уз суверен хукукдари учун кураш
майдонида ю зага келган янги концептуал к,оидалар 
билан теранлаш ди ва бойиди.
Таъкидлаш ж оизки, Туркистон мусулмонлар рах,- 
намоларининг маф куравий к,арашларида миллий ма- 
салани х,ал этиш ва Россия билан узаро давлатчи- 
лик муносабатларининг истик,боли борасида якдил- 
лик йук, эди. Уларнинг бир к,исми уз келажагини 
Россия империяси билан алок,адан ташк,арида курди. 
Купчилиги эса сиёсий федерализм ва миллий-худу- 
дий мухторият роясини аф зал билди. Умуман олган- 
да, 1917 йил октябригача сиёсий сепаратизм (аж ра- 
либ чикдш) 
рояси
расмий равишда илгари сурилма- 
ди. Бундан тапщ ари, Ф евралдан кей и н ги даврда 
дастлаб федерализмга интилиш тамойили билан бир 
кдторда, м арказга интилиш тамойили х,ам кузга таш - 
ланди. Фак,ат хуж алик к,ийинчиликлари, м арказий
176


х,окимиятнинг бошк,аришга лаёкдтсизлиги туфайли 
секин-аста марказдан к,очувчи кучлар шиддат билан 
кучая бошлади.
1917 
йилнинг февралидан ноябригача булган давр- 
да Умумроссия демократик ж араёнлари ичида ривож - 
ланган миллий-демократик хдракат Россиядаги дас- 
турларга мук,обил равишда узининг Туркистон ж ам и- 
ятини ривож лантириш дастурини ишлаб чикди. Улар 
орасида 1917 йил 12— 14 июлда Скобелевда булиб утган 
мусулмон таш килотлари курултойида тасдикданган 
«Турк Адами М арказияти» партияси (Туркий ф едера- 
листлар партияси) нинг дастурий хуж ж атлари мух,им 
уринни тутади. Унинг асосий хуж ж ати — «М ухторият 
лойих,аси»ни ишлаб чик,ишда М унаввар К,ори, Мах,- 
мудхужа Бех,будий, Обиджон Мах,мудов, Мулла Ка- 
мол К,ози, Абдулла Рах,монбердиев, М иродил М ирза- 
ах,медов, Мирзаах,мад К,ушбегиев ва бошкд миллий зиё- 
лиларнинг пешволари, машхур мусулмон уламолари 
иш тирок этдилар. Унда янги партия Россия давлатчи- 
лигининг демократик, федератив, республикача тузи- 
лиши роясининг тарафдори эканлигини к,атъий равишда 
таъкидлади.
Уз дастурининг биринчи бандида партия Туркис­
тон, К,озористон, Кавказ ва Бопщирдистонга миллий- 
х,удудий мухторият, Волгабуйи, К,РИМ татарлари ва Рос- 
сиянинг бошк,а туркий халклари учун эса маданий- 
м ил\ий мухторият берилишини талаб к,илиб чикди. Шу 
билан бирга, мухторият принципи дастурий хуж ж атда 
узининг кенг талк,инини топди. У мухтор тузилмалар 
учун тула мустак,иллик, барча ички масалалар — бош- 
к,арув, молия, шариат, маданият, адлия ва маорифни 
х,ал к,илишда мустак,илликни эълон к,илди. Давлатни 
х,имоя 
К.ИЛИШ , 
пул зарб к,илиш, божхона ва хорижий 
мамлакатлар билан узаро алокд масалалари эса мар- 
казий хркимият зиммасига юкланди.
Шундай к,илиб, Туркистон давлатчилиги тарихида 
биринчи марта бопщарувнинг республика, парламент 
шаклларини барпо этишга тараф дорлик эълон к,илин- 
ди. Дастур мухториятни тузиш да к,онун чик,арувчи 
мажлис (парламент) ва иж роия муассасаларини ву- 
жудга келтиришни кузда тутди. Ички ишларни х,ал 
к,илиш учун жойларда кенг имтиёз ва х.ук.уклар бе- 
рилган мах,аллий у зини-узи бошк,арувнинг вилоят ва 
туман маъмурий муассасалари таш кил этилди.
177


Мухтор республикалар парламентига, шунингдек, 
узини узи бошкдриш мах,аллий органларига сайловлар 
умумий, тенг ва яш ирин овоз бериш асосида утказили- 
ши керак эди. Ж инси, ижтимоий келиб чикиши, диний 
эътик,одидан к,атъи назар жамиятнинг 20 ёшдан утган 
барча аъзоларига сайлаш ва сайланиш х,ук,ук,и берилди. 
Лекин аёлларнинг сайловдаги иштироки шариат доира- 
сидан четга чикмаслиги алохдда белгилаб куйилди.
Дин масалаларига алох,ида булим бапппланди. Х,ар 
бир республикада дин ишлари буйича одил назоратни 
амалга ош ириш максадида туркистонлик ф едералист- 
лар пойтахтда махсус «Мах,камаи Ш аръия» (к,онунлар 
палатаси), вилоятларда унинг булимлари, хдр бир ш а- 
х,ар ва кишлокда эса к,озихоналар таъсис этишни так- 
лнф килдилар. Ижтимоий келиб чикиш и ва диний м аз- 
х,абидан к,атъи назар Россия худудида яшовчи барча 
мусулмонлар учун диний масалаларни х,ал килиш мак,- 
садида Ш айх ул-ислом бошчилигидаги барча мухтор 
республикалар вакилларидан иборат Динлар К енга- 
ш ини сайлаш зарур, деб топилди.
Туркистонлик ф едералистлар дастурида исломни 
давлат дини сифатида эътироф этиш уз аксини топма- 
гани каби булаж ак давлатнинг дунёвий хусусияти хам 
ан и к-ти н и к белгилаб берилмаган эди. Лекин ислом 
дини ва ислом хукуки таъсири улар томонидан ишлаб 
чикилган миллий давлатчилик хдкидаги концепцияларда 
я к,к,ол кузга ташланади. Уларда алох,ида ислом х,укук,и 
принциплари, норм алари ва бутун институтларидан 
анъанавий ижтимоий мазмун шакллари сифатида ф ой - 
даланилган.
Суд муассасаларининг >густак,иллигини х,имоя к,и- 
либ, дастурда улар четдан буладиган х,ар к,андай ара- 
лашувлардан озод х,амда фак,ат конунга ва шариатга 
буйсунади, деб к,айд этилган. Суд х,укми эълон к,илин- 
май туриб б и рор-б и р киш ига ж азо берилиши мумкин 
эмас. И ж роия органлари судьяларнинг тайинланиши, 
бир ишдан бошк,а ишга утиши ва алмаштирилиши, 
шунингдек, тергов ж араёнига аралашмаслиги ва таъ- 
сир курсатмаслиги керак. Ж азолар тизими парламент 
томонидан чикдрилган к,онунларга мувофик, белгила- 
ниш и лозим. Тергов олиб боришда адвокат иштирок 
этиши шарт. Ж иноят ишлари буйича муассасалар икки 
турга булинади: бири — х,акамлар ахрлининг уз то­
монидан сайланадиган бошлангич ташкилот; иккинчи-
178


си — биринчисининг кдрори буйича охирги хукмни 
чикдрадиган суд.
Дастур да м аориф масалаларига энг куп урин а ж - 
ратилган. Узларининг маърифатпарварлик рояларига 
содик, колган миллий дем ократлар халк, таълими, 
унинг тузилм асини вуж удга келтириш , норм а ва 
принципларининг 
бутун бир тизимини ишлаб чик,- 
дилар: диний, миллий, ж инсий мансублигидан катъ - 
ий назар жамиятнинг барча аъзоларига маълумот 
олиш х,ук,ук,ини бериш; м аориф иш ида махдллий 
х,окимиятлар томонидан ш ахсий ташаббус, намуна- 
ларни чеклаш ларнинг х,ар кандай куриниш ларига 
барх,ам бериш; мактабларнинг эркинлиги, унинг турли 
боск,ичлари (бошлангич мактабдан тортиб тулик,сиз 
урта, урта, олий мактабгача) уртасидаги узлуксизли- 
ги зарурлиги; университетлар ва бошк,а олий м ак­
табларнинг ички ишлари ва ук,итишларида мустакдл, 
мухтор статус бериш; м аориф ва тарбия сох,асида 
олий мактабларнинг халк, орасида илмий ва маданий 
ташаббусларига, шунингдек, мах,аллий маъмурларнинг 
ташаббусларига кдршилик курсатмаслик; бепул, уму- 
мий ва маж бурий бошлангич таълимнинг зарурлиги, 
катта ёшдаги ах,оли учун мактаблар, кутубхоналар, 
к,ироатхоналарни кенг йулга к,уйиш учун мах,аллий 
органларга алох,ида эътибор бериш; хунармандчилик 
ва саноатни ривож лантириш ва такомиллаштириш 
учун куч-ьайрат ва ташаббуслар намоён этиш з а ­
рурлиги; бошлангич ва урта мактабларда дарсни м аз- 
кур ж ойнинг купчилик ах,олиси тилида олиб бориш; 
тулик,сиз урта ва 
у р т а
мактабларда рус ва умумтур- 
кий тиллар умуммаж бурий ф анлар булиши, олий 
мактабда эса укдтиш умумтуркий адабий тилда амал- 
га оширилиши; оз сонли миллатлар учун 40 наф ар 
бола мавжуд булганда уларнинг она тилида бош - 
ланрич м актаблар очиш; 
у к у в ч и л а р н и н г
м икдори 
етарли булган такдирда оз сонли миллатлар учун 
уларнинг она тилида тулик,сиз урта ва урта м актаб­
лар очилиши мумкин.
Туркистон федералистлар партияси дастури уни ту- 
зувчиларнинг демократик мак,садларини узида иф ода- 
лайди. Унинг бошлангич асоси Туркистон халкдарини 
дунёвий тарихий таракдиётнинг бир к,исми сифатида 
эътироф этишга асосланади. Ж ам иятни самарали ва 
илрор ислох,отлар йулидан олга бошлаш, бошкдрув ти-
179


зимини барпо этиш, бу сохддд инсоният томонидан 
туиланган тажрибаларга мувофик, давлат ва сиёсий инс- 
титутларни ш акллантиришга интилишнинг сабаблари 
шунда. Бу дастурнинг ж ам ият ва давлат курилиш и- 
нинг гарбий европача, либерал-дем ократик моделига 
асосланганлигини як,к,ол тасдикдайди. Дастурда ф ед е­
рация ва мухтор республикалар дараж асида давлат 
муассасаларини шакллантириш тартиби ва уларнинг 
ваколатларини белгилашнинг демократик принципла- 
ри, к,онун чикдрувчи ва иж роия муссасалари вази ф а- 
ларини так,симлаш принципи, ш ахснинг х,укук,ий ста- 
тусини, давлат фаолиятининг ижтимоий курилиш нинг 
турли сохдларидаги асосий йуналиш ларини белгилаш 
узининг тулак,онли ифодасини топган.
М усулмонлар сиёсий ташкилотларнинг Туркистон 
мухтор республикасини барпо этиш буйича олиб бор- 
ган жиддий тайёргарлик ишлари махдллий болыие- 
ви кларн и кдттик, таш виш га солди. Улар мах,аллий 
ах;олини бопщарув 
механизмларидан четлатиш учун 
Октябрдаги куролли давлат тунтаришидан фойдала- 
нишга х,аракат к,илдилар.
О ктябрь тунтариш и хдмда Россия ва Туркистонда 
совет х,окимиятининг урнатилиши миллий демократ- 
ларни уз тактикаларини узгартириш га маж бур к,илди. 
Энди янги хукумат ва унинг тадбирларига муносабат 
даврнинг энг мух,им масаласи булиб к,олди. Архив х,уж- 
жатлари махдллий ах,олининг асосий купчилиги ва м у­
сулмон сиёсий таш килотларининг О ктябрь вок,еалари- 
га муносабати салбий булганлигидан гувохдик беради. 
Октябрдан кейинги кунларда Туркистондаги ах,волни 
тасвирлар экан, мухторият х,аракатининг рах,барлари- 
дан бири М устафо Чукдев шундай эслайди: «Халк,ни 
сиёсий хукукдардан мах,рум к,илиш билан бирга бор- 
ган болыпевикларнинг нок,онуний равишда х,окимият- 
ни к,улга олишлари бизни шошилинч чоралар куриш - 
га, халк, иродасини узурпаторлар* к,арорига к,арши 
куйиш га маж бур к,илди»
Бу, биринчи навбатда, болыпевикларнинг халкда 
ва миллатга к,арши фаолиятлари билан боглик,: улар 
сузда демократия, ижтимоий тенг хукукдилик, мил- 
латларнинг 
уз такдирини узи белгилаш х,ук,ук,и та- 
раф дори булиб майдонга чикдилар, реал х,аётда эса 
миллий манфаатлар, диний х,иссиётлар, мусулмонлар- 
нинг асрий анъаналари билан х,исоблашмадилар, улар
180


вакилларининг улка х,окимият ва бошк,арув органлари- 
га кириш ига к,аршилик курсатдилар.
Туркистон улкаси худудида Туркистон М ухторияти 
номи остида янги, демократик давлатчилнкни барпо 
этиш х,ак,идаги кдрор 1917 йил 26 ноябрда К,ук,онда 
шошилинч чакирилган IV фавкулодда улка мусулмон- 
лари курултойида кабул к,илинди. 27 ноябрда кдбул 
к,илинган кдрорда к,айд этилишича, курултой «Туркис­
тон улкасида булрон халкдарнинг хох,ишлари буйин- 
ча Русия инкилоби тарафидан берилган асосларга би- 
ноан фидиратсия асосига курулган Русия жумхурияти 
ила бирликда кол^ани х,олда, Туркистонни ерлик м ух­
торияти, яъни «территориальный автономиялик» эълон 
киладур. Бу М ухториятнинг не суратда вужудга куйил- 
m o f h h h
як,ин орада йигиладургон Умумтуркистон хал- 
к,ининг Учредите.\ьний Собраниясига (Туркистон м аж - 
лиси муассасонига) топшурадур. Ш унинг учун ила 
баробар, Туркистон улкасида акдллият таш кил килган 
миллатларнинг хукукдарининг х,ар жих,атдан сакда- 
н и л м о р и н и
хам тантанали суратда баён этадур»".
Шундай к,илиб, мусулмонлар к,урултойи делегатла- 
ри туркистонликларнинг азалий орзу-умидл.арини иф о- 
далаб, миллий тараккиёт талаблари ва гуманизм прин- 
ципларининг узаро уйгунлигига таянувчи узига хос 
миллий давлатчилнкни эълон к,илдилар. К,урултойда 
Россия 
билан алок,аларни узиш туррисидаги масала 
куйилм ади. М иллий тиклан и ш в а зи ф а л а р и н и х,ал 
к,илишнинг мураккаблиги хусусида суз борди, Туркис- 
тоннинг миллий демократлари Россиянинг дем окра­
тик кучлари ёрдамида ик,тисодий жих,атдан ривож лан- 
ган, дем ократик ж ам ият 
к , У Р и ш г а
умид килдилар. 
М ухториятчилар илгор интилиш ларининг мамлакат ва 
улка большевистик рахбарияти томонидан куллаб-к,ув- 
ватланмаслиги эса уларнинг айби эмас. М арксча таъ- 
лимотнинг амалга ошмайдиган хомхаёлларидан акди- 
ни йук,отган, синфий к,арама-к,аршилик тафаккурига 
асир булган ленинчилар на мазлум халкдарнинг мил­
лий талаблари, на объектив ижтимоий реалликлар б и ­
лан х,исоблашишни 
истадилар. М усулмонлар курул- 
тойининг Туркистон улкаси худудида миллий дем ок­
ратик давлатчилнкни барпо этиш тутрисидаги к,арори 
махдллий ахолининг барча тоиф алари томонидан ки з- 
f h h
куллаб-к,увватланди. М ухториятнинг эълон кили- 
нишини советларга к,арши кайфиятдаги европалик сиё-
181


сий бирлашмалар ва х,аракатлар х,ам куллаб-кувват- 
ладилар.
Х окимият таркиби куйидагича ш аклланиши лозим 
эди: Таъсис съезди чак,ирилгунга к,адар х,окимият тула 
равишда Туркистон М увакдат Кенгаши ва Туркистон 
Халк, (Миллий) М ажлиси кулида жамланади.
М увакдат Кенгаш аъзоларидан 12 киш илик хуку- 
мат тузиладиган булди. Туркистон М увакдат Кенгаши 
аъзоларининг сони илгари Бутунроссия Таъсис м аж - 
лисига Туркистон улкасидан сайланган номзодлар со- 
нига к,араб аникданди (32 киши)6.
Халк, мажлиси (унга 54 урин белгиланди) таркиби- 
дан шах,арлар мах,аллий бош кдрмаларидан хдм 4 ва- 
килга ва улкадаги турли европалик ташкилотларнинг 
вакилларига 18 урин ажратилди. Ш ундай килиб, учдан 
бир урин улкадаги барча ах,олининг 7 ф ойизини таш - 
кил этган европалик ах,оли вакилларига берилди7.
Туркистон М ухториятининг М увакдат х,укумати тар- 
кибига мухториятчилик х,аракатининг ф аол ипггирок- 
чилари кирди. К,уйидаги киш илар х,укумат аъзолари 
булдилар:
1. Мух,аммаджон Тиниш паев — Бош вазир, ички 
ишлар вазири.
2. Ислом Ш оах^едов — Бош вазир уринбосари.
3. М устафо Чукдев — ташк,и ишлар вазири.
4. Убайдулла Хужаев — х,арбий вазир.
5. Ю рали Агаев — ер ва сув бойликлари вазири.
6. Обиджон Махмудов — ички ишлар вазирининг 
уринбосари.
7. Соломон Герцфельд — молия вазири.
Кейинчалик М увакдат х,укумат таркибига Абдурах,-
мон Уразаев, Саидносир Миржалолов ва бошк,алар кир- 
дилар.
Ёш миллий-дем ократик давлатнинг хукумати билан 
бир к,аторда, Миллий М ажлис таркиби х,ам аникданди. 
Унинг таркибига куйидагилар кирди: Убайдулла Х уж а­
ев, М устафо Чукдев, Тошпулатбек Норбутабеков, Сад- 
риддинхон Ш арифхужаев, К,ункирхужа Х,ожинов, И с- 
матулла Убайдуллин, Саидносир М иржалилов, Серали 
(Шерали) Лапин, Саид Ж аъф ар б о й Саидов, Ислом Ш о- 
ах,медов, Абдурах,мон Уразаев, Х,идоятбек Ю рали Ага­
ев, Н осирхонтура Камолхон Тураев, М иродил М ирза- 
ах,медов, Тошхужа Ашурхужаев, Абдук,одир К,ушбеги- 
ев, Обиджон Махмудов, Ж ам ш идбек К,орабеков, Соло­
182


мон Герфольд, Абдусамад Абдусаимов, Абдулла Д ерби- 
салин, Мусо Ок,чурин, М устафо Мансуров, Мах,мудху- 
ж а Бех,будий, Иброх,им Давлетшин, М ухдммаджон Ти- 
ниш паев, Халил Ш ир и н ски й , Т оли бж он М усабоев, 
О лим хонтура Ш окирхонтураев, С об и рж он Ю супов, 
Одилжон Умаров ва бошк,алар8.
Эълон к,илинган давлат тузилмасининг милт^ий-де­
мократик жихдтларини муайянлаштириб, «Улук Т ур­
кистон» газетаси узининг бош мак,оласида, жумладан, 
шундай ёзади: «Мусулмонлар бу кун М ухторият эълон 
к,илар экан, бунинг ила х,еч кимнинг 
х ,у к у к ,и г а
тегмас- 
лар... Туркистонда яшаган рус, ях,удий, армани ва бошкд 
х,ар хил миллатга узининг х,ак,и берилар. Улар хдм 
Туркистон М ухториятининг тенг хукутуш бир аъзоси 
булиб яш аяж аклар»9.
Айни пайтда, озодлик кураш ининг узок, таж риба- 
ларидан сабок, олган туркистонликлар озодлик осон- 
лик билан кулга киритилмаслиги, миллий уз такдири- 
ни узи белгилаш йулида тусикдар, очик, ва яширин 
душманлар кам эмаслигини яхши тушунишарди. М а- 
к,олада ушбу ф икр узвий х,олда давом эттирилади: «Тур­
кистон бугун узини М ухторият деб эълон к,илади ва 
ким да-ким унга к,арши турса, уни хдкди деб булмай- 
ди. Туркистонликлар буни таък,иклашга х,аракат к,ил- 
ган кучларга к,арши турмайдилар. Туркистонликлар... 
к,он тукилишидан сакданиб, мумкин к,адар сабр к,илур- 
лар. Ф акат шуни хотирадан чикдрурра ярамайдирки: 
«Туркистоннинг ери — бизнинг танимиз, суви — кони- 
миздир... Кимда-ким бу иккисига тегадургон булса, 
бизнинг танимиз билан конимизга тукулгон булажак». 
Шу боисдан Туркистон халкининг х,ук,укига тажовуз 
к,илинаверса, бунинг охирида кутилмаган кунгилсиз 
вок,еалар булурра мумкиндур...»10.
Янги давлатчилик барча миллий гурухдарнинг му- 
таносиблиги принциплари, умумдемократик ва миллий 
к,адриятларнинг узаро уйгунлиги асосида барпо этил­
ди. М ураккаб шароитларда, чекланган имкониятларга 
к,арамай, Туркистон М ухториятининг М увакдат х,уку- 
мати ах,олини озик,-овк,ат ва кундалик эх,тиёж мах,су- 
лотлари билан таъминлаш, уз молиявий жамгармасини 
яратиш, турли-туман сиёсий партиялар ва хдракатлар 
билан узаро х,амкорликни йулга к,уйиш вазиф аларини 
х,ал к,илиш юзасидан 
k
,
h
3
fhh
х,аракатларни амалга ош и- 
ра бошлади.
183


Таъкидлаш ж оизки, совет хркимиятидан ф аркди 
уларок,, Туркистон М ухторияти конуний асосда таш - 
кил этилган эди. Туркистон М ухторияти хукумати кенг 
мусулмонлар оммаси ва демократик кайфиятдаги ев- 
ропалик ахрлининг ваколатини олган эди. Ш ундай 
к,илиб, айтиш мумкинки, Туркистон М ухторияти уз 
такдирини узи белгилаган халк, республикаси эди.
1918 
йилнинг ф евралида Туркистон М ухторияти 
хукуматининг акдарилиши туркистонликлар тараф и - 
дан Россиянинг улкага нисбатан таж овузкорона р еж а- 
лари борлигининг, эркин равишда уз такдирини узи 
белгилашдан иборат дахлсиз х,ук,ук,ини поймол к,или- 
ш ининг янги далили сифатида к,абул к,илинди.
Халк, Комиссарлари Советининг 1918 йил ф ев - 
рал ойида к,абул кдлинган Туркистон М ухторияти- 
ни тугатиш х,ак,идаги к,арорига асосланиб, Т уркис­
тон, М ухторияти хукуматининг зурлик билан кувиб 
юборилиши большевик «х,укмдорлар»нинг туб жой 
ахрлининг х,аётий манф аатларини очикдан-очик, на- 
зар-писанд килмаслигидан далолат берар эди. Т ур­
кистонликлар мустамлакачилик занж ирини у зи л -к е- 
сил улоктириб ташлаш ва уз такдирларини узлари 
белгилаш мак,садида миллий давлатчилнкни дем окра­
тик асосларда к,айта тиклаш йулида дастлабки ама- 
лий кадамни куйиш га х,аракат к,илдилар. Бирок, то- 
талитар ж ам ият к,уришни ният к,илган келгинди с и ё­
сий мух,ожирлар кенг халк, оммасининг асрий орзу- 
лари х,ак,ида уйламас х,ам эдилар. М афкуравий ман- 
к,уртлар булганликлари туфайли улканинг бой тари- 
хини, асрий анъаналарини билмасдан улар иж тим о­
ий 
f o h h h
атайлаб миллий гоядан устун куяр эдилар. 
К,андайдир боск,ичларда большевиклар ташвик,от мак,- 
садларида миллий уз такдирини узи белгилаш, хал­
кдарнинг уз тарихий таракдиёт йулини танлаб олиш 
х,ук,ук,и х,ак,ида ш иорларни ф аол илгари сурдилар. 
Бирок, сиёсий мунофикдар ва иккию зламачилик ту- 
рилиб келаётган совет реж им ининг устивор хусуси- 
ятини таш кил этарди. Ортодоксал марксистларнинг 
куп нарса ваъда килувчи сузлари уларнинг амалий 
ишлари билан мос эмас эди. М арказда х,ам, ж ой - 
ларда хдм большевиклар «ягона ва булинмас» Рос­
сия давлатининг кулаш ини хохдамас эдилар. Туркис- 
тонликларнинг эрксеварлик интилишларига нисбатан 
курк,итиш мак,садида кулланган чоралар уларнинг х,еч
184


к,ачон ва х,еч ерда марказнинг розилигисиз мухто­
рият эълон к,илмасликларига кдратилган эди.
Туркистон М ухторияти хукуматининг ардарилиши 
туркистонликлар томонидан Россиянинг Туркистонга 
нисбатан таж овузкорона реж алари мавжудлигининг 
янги далили сифатида кдбул к,илинди ва улар кулла- 
рига курол олиб уз Ватанларини боскинчилардан х^моя 
к,илишга отландилар. Бу билан Туркистонда советлар- 
га карш и истикдолчилик хдракатига асос солинди.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish