Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

И ккинчиси

сахий бул, улжа билан х,аммани сийла,
Х асис к уш и н си з к,олади

одат ш ундай азалдан.
Кумуш инъом эт

дарх,ол к уш и н т упланади,
Уни босиб к уй са н г

к уш и н т а р кр б кет ади.
К,ушинни к уво н т и р

ха зи н а д а н п ул улаш
Ва т а ла б к,ил

ним а хох^асанг, улар содик,!
Т орт ик^ар билан сипох,ларни к увонт ир, уларни
хурм ат к,ил,
К унглингга келган ишга йуллаб, ула р н и мажбур этма'.
М уаллифнинг хукмдорни катъий туриб сахийликка 
даъват этиши беж из эмас. Чунончи, XI асрда Барбий 
хоконлик куш инининг асосини таш кил этган чигил- 
лар султон Маликшох,нинг хасислигидан норози булиб, 
кузголон кутарганлари маълум8.
К,орахонийлар куш инининг умумий микдори х,а- 
кидаги маълумотлар жуда оз. Масалан, тахминан 1165 
йилда М асъуд ибн Хасан Амударёни юз минг киш и- 
лик кушин билан кечиб утганлиги хабар килинади. 
Бу маълумотга илк бор эътиборни каратган В. В. Б ар­
тольд унинг ишончлилигига шубх,а бит\дирмайдич. Бу­
нинг х,еч ажабланадиган ж ойи йук, чунки, биринчи- 
дан, мазкур маълумотни ушбу хддисаларнинг б ево­
сита гувох,и, М асъуднинг сарой м уаррихи ёзиб к,ол- 
дирган, иккинчидан, унинг куш инида нафак,ат уз 
си п о х д ар и , б алк и ки д ан о тр я д л а р и х,ам булган. 
У ларнинг салмоги шунчати!к катта эдики, Балхнинг 
босиб олинишини бошк,а бир муаррих хдтто к,орахи- 
тойлар истилоси сифатида бах,олаган'". Шу уринда, 
таъкилдаш жоизки, бундан сал олдин булиб утган 1141 
й и л д а г и
Катвон мух,орабасида корахитойларга к,арши 
урушган мусулмон куш инининг сони 100 минг деб 
курсатилади. Унинг асосин и эса улкан худуднинг
87


хукмдори булган Султон Санж ар ва унга кдрам улка- 
ларга тегишли жангчилар таш кил этгани сир эмас. 
К,орахоний сипохлар сони бу катта куш иннинг яр- 
мидан хдм кам булгани аён. Келтирилган мисолдан 
куриниб турибдики, М асъуднинг муаррихи ёзиб к,ол- 
дирган ракдмни аник, маълумот деб эмас, балки хон 
куш инининг улканлигига иш ора сифатида кдбул к,и- 
лиш керак. М ахмуд К,ошгарий бопща бир к,орахоний 
хукмдор Арслонтегиннинг 40 минг кишилик кушини 
билан 700 минг киш илик коф ирлар куш инини тор- 
мор этгани туррисида хабар беради11. Бу ерда и кки н ­
чи ракдмдан кура биринчиси купрок, ишонарли: А рс­
лонтегиннинг Бала баси тугрисидаги х,икояда бир ж и - 
хдтни аж ратиб курсатиш керак, яъни коф ирлар сон 
жихдтидан бир неча баробар куп булишига кдрамай, 
янчиб ташланди; рала бани бурттириш учун мусулмон­
лар эмас, балки коф ир куш иннинг муболака билан 
тавсифланиш и мутлак,о табиий. Мутулларгача булган 
давр учун 40 минг — жуда катта рак,ам. С узим из- 
нинг исботи учун бир неча мисол келтирайлик. М о- 
вароуннах,рни босиб олган к,орахоний х,укмдор Наср 
ибн Али 1006 йили Балхга к,арши 6 минг кишилик 
к,ушин ю боради12. 1080 йили М овароуннах,рнинг к,ора- 
хоний х,укмдори салжук,ийлар шах,зодасининг х,ужу- 
мини 8 минг киш илик куш ини билан даф этган 13. 
К,орахоний Мух,аммад ибн Сулаймон (1102— 1130) 12 
минг киш илик куш инга бош булиб, коф ирларга к,ар- 
ши юриш к,илган14. Них,оят, Ю суф Хос Х,ожиб. уз дос- 
тонида к,орахонийларнинг бой хдрбий таж рибасини 
умумлаштирар экан, к,ах,рамонларидан бири тилидан 
ж анг учун 12 минг, бошкд бир персонаж тилидан — 
4 минг жангчи етарли эканлигини баён к,илади'5.
Вилоят (округ) ва шахдр маъмурияти х,ак,ида х,ам 
жуда оз нарса маълум. Шах,ар ва округ бошлики раис 
деб юритилган. Мутулларгача булган давр х,ак,ида га- 
пирар экан, В. В. Бартольд раис хусусида «шахдрнинг 
биринчи ракдмли шахси ва унинг м анфаатлари на- 
моёндаси; х,укмдор раис о р к, ал и ах,олига 
у з
х,укмини 
угказади»16, — деб ёзади. Маълум булишича, к,орахо- 
нийлар хок,онлигида х,ам раислар ф аолият курсатган, 
лекин унинг вазиф аси узига хос кдндайдир хусусият- 
лари билан аж ралиб турган-турмаганлиги туррисида 
бир нарса дейиш мушкул. Эслатиб утганимиз Абу Аб- 
дуллох, Мух,аммад ал-Барок,ий бир вак,тнинг узида х,ам


Иброх,им ибн Н асрнинг вазири, хдм Бухоро раиси 
булган17. XII асрда Бухородаги хднафийлар ж амоасини 
бошкдрган бурхрнийлар авлодидан булган садрлар бу 
ерда ворисий раислар х,исобланганлар ва XIII аср 
бош игача Бухорони бопщ арганлар. Самаркдндда хдм 
раислар булган. Чунончи, Ибн ал-А сир хукмдор Арс- 
лонхон Мухдммад (1102— 1130) га кдрши уюштирилган 
ф итна туррисида х;икоя к,илади. Бу фитнага уламолар 
бошлиги ва ал-Бозий ш еърларида садр деб аталган 
шахдр раиси бошчилик к,илганлар18. 1185 йили Самар- 
кдндад булиб угган бир дафн маросимида мархумнинг 
отасини к,ози, имом, раис, садр Низомиддин Абрурах,- 
мон деб атаганлар.
Мутулларгача булган Урта Осиёда «садр» сузи одат­
да жуда куп х,олларда маъмурий вазиф аларни хдм ба- 
ж арган уламолар рах,намоларининг ф ахрли унвони 
хисобланади. Масалан, ш оир Сузаний (XII аср) к,аси- 
даларининг к,ах,рамонлари сифатида дех,к,он деб атал­
ган ёки алох,ида вилоятларнинг, асосан Самаркднд- 
нинг бошк,арувчиси булган садрлар майдонга чик,ади. 
Дех,к,он Али ибн Фахриддин Н асафни бошк,арган18. 1185 
йилга мансуб к,абртош ёзувидан маълум булишича, садр 
нафак,ат раис, балки к,ози лавозимини х,ам эгаллаши 
мумкин булган. Мухдммад ал-Барок,ий аввал Бухоро 
К.ОЗИСИ, 
кейин вазир, сунг Бухоро раиси лавозимини 
эгаллаган19. М аъмурий ва к,озилик вазиф аларини айни 
бир киш и баж ариш и мумкин булган. Чунончи, XI аср 
охирида Абу Бакр Мухдммад ибн Абдусамад ибн И с- 
моил ал-Бухорий бир вак,тнинг узида Ёркент вилоя- 
тининг х,ам к,озиси, х,ам хркими булган20. 1203 йилда 
ваф от этган Узганд шайхи Абу Наср Ах,мад ибн М у- 
х,аммаднинг к,абр тошига битилган ёзувда унинг одил 
к,ози ва адолатли х,укмдорлардан булганлиги кдйд этил­
ган21. Сузанийнинг ш еърларидан бирида х,ажв к,илин- 
ган Кушония к,озиси шах,арнинг тулак,онли хужайини 
х,исобланган22. Алох,ида шах,арлар (вилоятлар, округ- 
лар)нинг к,озиларидан ташк,ари, к,орахонийлар давла- 
тида бутун суд муассасаларини бошк,арувчи бош су­
дья — к,озиюл к,уззот булган. Юк,орида эслатиб утил- 
ган Абу Наср Ах,мад ал-К осоний Хизр ибн Иброх,им 
даврида к,озиюл к,уззот лавозимини эгаллаган. У, ж ум - 
ладан, Масхуд ибн Мах,муд ал-Харк,анийни к,озилик 
ишлари буйича Самаркднднинг Харк,ан к,ишлоридаги 
уринбосари этиб тайинлаган.
89


Урта Осиёнинг мурулларгача булган шах,арларининг 
маъмурий тузилиш ини тадк,ик, этган О. Г. Большаков 
Хуросон мисолида бутун-бутун к,озилик сулолалари 
м ав ж у д б у л ган л и ги н и к у р с а та д и х,амда теги ш л и
кулёзма манбаларнинг йукдиги туфайлигина биз М о- 
вароуннах,рдаги бундай хонадонларни билмаслигимиз- 
ни таъкидлайдин . Бундай манбалар хозиргача х,ам м аъ­
лум эмас, лекин Самаркднддд топилган 1185 йилга м ан­
суб тошдаги ёзувда кдйд этилган марх,ум ш айхнинг — 
имом ва к,ози, отасининг—к,ози, имом, бобосининг 
эса — улур садр булганлиги тугрисидаги маълумот 
О. Г. Большаков ф икрларининг хакдонийлигини тас- 
дикдайди.
«К,угадгу билиг»да, шунингдек, мух,тасиблар тилга 
олинади. Уларнинг вазиф аси кдтъий тартиб урнатиш
ва мачитлар иш ини назорат кдлишдан иборат бул­
ган24.
Унча куп булмаган ва узук,-юлук, маълумотлардан 
х,ам як,к,ол куринадики, бир кдтор фук,аролик м аъм у­
рий бо н щ арм ал ар и улам олар ваки ллари х,исобига 
т у л д и р и л г а н . 
Бу ф акдт 
У р т а
Осиё учун 
т а б и и й
ва ха- 
рактерли х,ол булиб крлмай, корахоний х,укмдорларга 
узларининг к,удратларини куп марта намойиш к,илган 
мусулмон уламоларининг улкан мавк,еини яна бир кар- 
ра курсатади. Лекин О. Г. Большаковнинг хулосасига 
кура, уламоларнинг таъсири х,ар к,анча кучли булма- 
син, умумшах,ар маъмуриятининг барча бошликдари 
бор-йуги хукумат амалдорлари булишган, умумшахдр- 
нинг уз-у зи н и бошк,ариши билан боклик, булган хар 
к;андай унсурларга йул куйилмаган25. Умуман олганда 
эса, давлат аппаратининг вазиргача булган барча аъзо- 
лари фак,ат xyKMA°PHHHr «хизматчи»лари, «к,ул»лари 
хисобланган. Нафак,ат хизмат шароити, балки хатто 
«хизма!’чи»нинг хаёти ва улими х,ам унга боглик, бути’ан.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish