Uygur, qaqauz, quzey

(Kartkaya, 1972:756) 
Qazaxıstan SSR xalq artisti K.Kojami- 
yarov 1956-cı ildə “Nazıqum” operasını yazmışdır.
“Doğu Türkistanda yaşamakda olan türklərin sayı (uyğur 
türkləri çoğunlukta olmak üzere kazak, kırgız, özbək, tatar) 
yaklaşık 30 milyon civarındadır. Bunların içinde Uyğur türklə- 
rinin sayı 20 milyona yakındır” 
(Kaşqarlı, 1992:18). 
Buna 
baxmayaraq “Edebiyat ve sanat işlerinde Doğu Türkistan

---

Türkleri real hayatı eks etdiren eserler yazma imkanına sahib 
deyiller” 
(Dış işlerinde, 1999:5). 
Onu da etiraf etməliyik ki, 
Doğu Türküstanda Çin işğalçılarına qarşı xalqın müqavimətinə 
həsr edilən əsərlərin sayı Azərbaycan ədiblərinin Rusiya 
işğalçılarına qarşı yazdıqları əsərlərdən qat-qat çoxdur.
5.1.Çağdaş dramçılığın yaranması və inkişafı
Uyğurlar arasında səhnə əsərlərinin yaranmasında, forma- 
laşmasında və inkişafında Sovetlər Birliyində yaşamış və bura- 
da təhsil almış teatr xadimlərinin rolu böyükdür. «Bu sanat- 
çılardan 
Mümin Efendi 1932-də arkadaşlarıyla birlikde
kendi yazdığı “Perixun” adlı 
tiyatro eserini Urumçide sah- 
nelemiş ve böylece Çağdaş Uyğur tiyatrosu 1932-den itibaren 
başlamış olur. 1934'te kurulan “Sincan ölkilik Medeni Akartış 
Uyuşmisi (Doğu Türkistan Kültür Yayım Birliği) ve buna bağlı 
olarak Doğu Türkistanın mühtelif bölgelerinde tesis edilen 
“Sana-i Nefise” (20-ci yüzilliyin başlanğıc illərində Azərbay- 
canda bu adda mədəni-maarif təşkilatları vardı - Ə.Ş.) adındakı 
sanat heyetlerinin büyük çabalarıyla kısa bir süre içinde 
Urumçi, Turfan, Qulca başta olmak üzere Doğu Türkistanın 
her yerinde tiyatro faaliyetleri canlanmış ve halk arasında il- 
giyle izlenmiştir” 
(Tigin, 1992:94, sayı 346).
Uyğur teatr sənətçiləri Avropa teatr məktəbi ilə Çinlilərin 
szinsilərini uyğunlaşdırmaq və sintezini yaratmaq üçün cəhd 
göstərirdilər. Çin aktyor sənətinin başlıca xüsusiyyəti sayılan 
təsəw ür olunan əşyalarla oynamaq, şərti ifadə vasitələri, üsul- 
ları, simvollaşdırılmış əl-qol hərəkətləri uyğur teatr tamaşa- 
larını bizim alışdığımız tamaşalardan xeyli fərqləndirir.
1934-40-cı illərdə uyğur teatrlarında yerli müəlliflərin ope- 
rettaları və özbək şairi Həmzə Həkimzadə Niyazinin 1918-ci 
ildə yazmış olduğu “Bay və muzdur” pyesi də böyük müvəf-

---

fəqiyyətlə səhnələşdirilmişdir. Həmin illərdə uyğur teatrının 
repertuarında “Anarhan”, “Şərməndələr” (Rəzillər), “Qərip ilə 
Sənəm”, “Pərhad ilə Şirin”, “Qönçəm”, “Kanlık tağ”, “Şanq 
xai keçisi” (Şanxay gecəsi) pyesləri aparıcı yer tutur.
Ü.Hacıbəyovun “Arşın mal alan” operettası xalq arasında o 
qədər geniş rəğbət qazanmışdır ki, bu günkü nəsil belə ope- 
rettanın mahnılarını zümzümə edir.
“Bu yıllarda Zunun Gediri, Şükür Yalkin, Armiya Ali Say- 
ram (Nimşehit), Ziya Semidi, Abdulla Rozi gibi yazar ve 
bestecilerin “Perhad ilə Şirin”, “Cahaletin cefası”, “Leyli ilə 
Mecnun”, “Garip ilə Sanem”, “Gunçəm”, “Şanq xai keçisi” 
(Şanxay gecəsi), “Ögey ana” adlı tiyatro eserleri yıllarca seh- 
nelerden inmemiştir