Uygur, qaqauz, quzey

Abdulrehman Omərov (Umarov) (1867-1933). 
İlahiyyat- 
çı, ədib, naşir kimi şöhrətlənmiş Abdulrehman mədrəsələr üçün 
dərs kitablarını redaktə və nəşr edir, siyasi və ədəbi qəzet və 
jurnallara maarifçilik ruhunda məqalələr yazır, folklor nümu- 
nələri toplayaraq çap etdirirdi. Onun 1913-cü ildə nəşr etdir- 
diyi “Noqay jırları” kitabına (Kitabda toplayıcının adı və so- 
yadı Abdraxman Umerov kimi yazılır) yazdığı ön söz bu gün 
də elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Abdulrehman Ömərov, Nə- 
sib Mevluberdiyev, Abdulrehman Əliyev, Əli Xosayev, Qurba- 
nəli Erembetov kimi maarifçi aydınlar 1914-cü ilədək Həştər- 
xanda “Toy”, “İslah” və “M aarif’ adlı jurnallar nəşr etmişlər. 
Siyasi baxışlarına görə çar məmurları bu jurnalları qapatmış, 
onları nəşr edənləri sürgünə göndərmişdir.
Birinci Dünya Savaşı, 1917-ci ildə baş verən fevral və ok- 
tyabr devrimləri, vətəndaş savaşları noqay ədəbiyyatının da in- 
kişafına olduqca mənfı təsir göstərmişdir. Vətəndaş savaşı başa 
çatdıqdan sonra bolşeviklər öz ideyalarını xalq arasında geniş 
yaymaq üçün azsaylı xalqların dillərində məktəblər açılmasına, 
dərsliklər yaradılmasına, qəzet-jurnal buraxılmasına da diqqəti 
artırmışlar.

---

2.2. Sovet dönəmində yaradılan ədəbiyyat
1925-ci ilin aprelində dağlı xalqların (Qafqazın quzeyində 
yaşayan azsaylı xalqlara XX yüzilin əwəllərində verilən ümu- 
miləşdirici ad) konfransı keçirildi. Bu konfransın əsas mövzusu 
mədəni-maarif məsələsi oldu. İnzibati muxtariyyəti olmayan 
xalqlara mədəni muxtariyyət verildi. Quzey Qafqazda Mərkəzi 
Nəşriyyat quruldu. Azsaylı xalqların dillərində dərs kitabları- 
nın yazılmasına başlandı. 1927-ci ildən isə “Krasnaya Çerka- 
siya” qəzetinin yanında bir səhifəlik “Noqay bet” (Noqay sə- 
hifəsi) yayına başladı.
Sovetlər dönəmində noqayların ədəbi və elmi mərkəzləri 
Karaçay-Çərkəz Muxtar Vilayətində və Dağıstan Muxtar Res- 
publikasında fəaliyyətə başlamışdır. Karaçay-Çərkəzdə Fazil 
Abdulcəlilov (1913-74), Salexcan Zalyandin (1924-73), Söyün 
Kapayev (1927-2001), Maqomet Kirimov (1927), Canbolat 
Türkmenov (1935), Askerbiy Kireyev (1938), Gülcamal Mir- 
zayeva (1940), Keldixan Kumratova (1944-2003), Dağıstanda 
isə Musa Kurmanalıyev (1894-1972), Zeit Kaybalıyev (1898- 
1979), Kuruptursun Orazbayev (1924-90), Qamzat Acıgeldi- 
yev (1939-66), Anvarbek Kultayev (1941), Kadriya Temirbula- 
tova (1949-79) və b. yazıçı və şairlər yazıb-yaratmışlar.
Sovetlər Birliyində gedən ideoloji mübarizə noqay ədəbiy- 
yatından da yan keçmir. Nəinki Sovet ideoloji mərkəzlərində 
hazırlananlar, hətta xalq arasında məşhur olan dastanları aul- 
aul, qışlaq-qışlaq gəzərək dinləyicilərə çatdıran, özü də yeni 
dastanlar qoşan