Ўқув фанининг долзарблиги ва олий касбий таълимдаги ўрни

Nazorat uchun savollar: 
1
.Kredit iqtisodiy kategoriyasini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni yoritib bering?
2.
Kreditning mohiyatini, kreditning funktsiyalarini, “Kredit” tushunchasining mazmunini ochib bering?
3
.Kreditning printsiplarini, kreditning zarurligini belgilovchi omillarni tushuntirib bering?
4.
Kapitalning doiraviy aylanishi va aylanishini izohlab bering?
5.
Aholining kreditga bo’lgan talabining paydo bo’lishini, davlatning kredit resurslariga bo’lgan talabining paydo bo’lishi 
va kreditning shakllarini yoritib bering?
6.
Kredit qonunlarining zarurligi va ob’ektivligini tushuntirib bering? 
7.
Kreditning xarakterli va xususiyatli belgilarini ochib bering? 
8.
Kreditning qayta taqsimlash va muomala vositalarini yaratish funktsiyasini yoriting?
 

---

MAVZU: BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA BANK TIZIMI 
 
REJA: 
1.
Bank, banklarning paydo bo‘lishi, maqsadi va vazifalari 
2.
Dastlabki banklarning paydo bo‘lishi va ularning operatsiyalari 
3.
Qadimgi Gretsiyada bank tizimi 
4.
Qadimgi Rimda bank tizimi 
 
Banklarning vujudga kelishi va mohiyati 
Bankning vujudga kelishi tovar-pul munosabatlarining asosiy elementlari sifatida pulning qiymat shakli paydo 
bulishi bilan bir davrga tug’ri kelgan. Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki bankning vujudga kelishi haqida aniq ma’lumotlar 
mavjud emas.Ayrim iqtisodchi olimlar banklarini feodalizm davrida vujudga kelganligini takidlashsa ularning ayrimlari 
esa kapitalistik tuzimining dastlabki bankirlari kichik-kichik dukonlarda maxaliy pullarni xorijiy pul birikmalariga malum 
darajadagi tulov evaziga almashtirilib berishgan . Shuningdek yirik pul egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli 
haq evaziga saqlash bilan shug’ullangan. Keyinchalik banklar vaqtinchalik bush pul mablag’larini tegishli shartlar asosida 
jalb etilib ushbu mablag’lariga extiyoji bulgan shaxslarga malum tulov evaziga bera boshlagan. Taixiy manbalarga kura 
dastlabki banklar Gretsiyada paydo bulgan keyinchalik xalqaro savdo munosabatlarining rivojlanishi natijasida Yevropa 
mamlakatlarida banklar vujudga kelgan .Shuningdek natural xujalikning barxam topishi tavar-pul munosabatlarining 
rivojlanishi natijasida hisob-kitoblar va kreditning ruli shidat bilan otib boradi.Bular o’z navbatida bir maromdagi hisob-
kitob va pul momilasini tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu jarayon o’z-o’zidan banlklarning tashkil topishi 
va rivojlanishiga ijobiy tasir kursatadi. Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki banklar ibodatxona (butxona) larda tashkil 
topgan ligi takidlanishi Ibodatxonalar xukumatining va diniy tashkilotlarining zaxira fondlari sifatiga xizmat qilgan. Ular 
oziq ovqat zaxiralarini va boshqa qimatbaxo buyumlar saqlangan.Keyinchalik ibodatxonalar tulov vositalarini ishtirok 
bajaradigan oltin kumush va boshqa qimmatbaxo metallarnisaqlash bilan birga pul momilasinitashkil etish jarayonlarida 
ham bevosita etishgan . 

---

Bunda 2011yil iyulda Xindiston ibodatxonalaridan birida yirik miqdordagi oltin va boshqa boyliklari topilgani 
misol buladi topilma juda katta miqdorda teng bo’lib qchon va kim tomonidan quyilgani nomalum .Ibodatxonalar 
qadimda banklar vazifasini bajarganligining asosiy sabablaridan biri davlat va dindorlarning asirlar davomida 
ibodatxonalarda xizmat qiluvchilarga nisbatan yuqori darajada ishonchning shakilanganligi hisoblanadi . Bu o’z 
navbatiga boshqalarda xam ibodatxonalarda pul mablag’larini saqlashda bulgan ishonchni qozongan .Dastlab ushbu 
an’ana qadimiy sharqda kelgan bulsa keyinchalik qadimgi Gretsiya, Rim hamda Yevropada tarqalgan .Qadimgi 
Gretsiyada davlat va uning rasmiy xodimlari zargarlar savdogarlar va boshqa zodagonlar ibodat xonalarining (Delfiy, 
Deloss, Samoss, Efess) ibodatxonalari aloxida shaxslarga pul mablag’larini saqlash va tegishli operatsiyalarni amalda 
oshirishda ishonch bildirib ularga pul mablag’lari va qimatboxo metallarni saqlash shuningdek ularning topshiriqlariga 
binoan hisob-kitoblarni amalda oshirishga ruxsat bergan . 
Taxminan eramizdan oldingi VII asirlarda yirik ibodat xonalaning kichik-kivhik moliyaviy vositachilik 
dukonlarida aylanib borishi natijasida shunungdek pul momilasini tartibga solishda muammolarning yuzaga kelish sabali 
metal tangalarini muomilaga chiqarish va pul muomilasini tartibga solish huquqini davlat o’z qo’liga ola boshladi.hozirgi 
kunda siz bilan biz bank sifatida biladigan moliyaviy muassasalarning dastlabki kurinishlariXVI asirda Angilya vujudga 
kelgan E’tiborli jixati shundaki dastlapki bankirlar oltin metallardan turli zebu-ziynatlar yasaydigan zargarlar yoki yirik 
savdo bilan shug’ullanadigan savdogarlar ichidan chiqgan .Shuningdek Florensiya va Venesiyada XVI asirda jirobanklar 
vujudga keldi.Keyinchalik banklar Amisterdam, Gamburg, Milan, Nyurenberg kabi yirik shaxarlarda tashkil topa 
boshlagan.Ushbu banklar asosan savdogarlik oltin tangalarni saqlash va ularni ning tulov hisob kitoblarini amalda 
oshirish bilan shugullanishgan . 
Jirobanklar o’zaro doimo bir birlari bilan bog’liqlikda ish yurutuvchilar va savdogarlar tomonidan tashkil etilgan 
.Ular malum bir mudatga masalan xaftada bir yig’ilishib o’zaro xisob-kitoblarin amalda oshirilgan yig’ilish yumaloq stol 
atrofida amalda oshirilgan.Bunda agar bir isirokchi tulovga noloyiq bulib qolsa notulovlik zanjiri vujudga kelgan, bu xol 
kupincha “yumaloq stol”ning bankrot bulishids sabab buladi . 
Hozirgi paytda faoliyat yuritayotgan Markaziy bankka o’xshagan bank birinchi marta Stokgolumda 1650 yilda 
keyinchalik 1694yilda Angilyada tashkil topgan bulib bu bank pul emissiyasini amalda oshirish mamlakatda tijorat 
banklarini tartibga solish kabi ishlarni bajargan.Banklar yirik savdogarlar zargarlar va boshqa shaxslarning xisob 

---

kitoblarini bajarish bilan birga jamiyat dagi vaxtinchalik bush pul mablag’larini jalb qilish asosida judda yirik miqdorda 
ssuda kapialni jamg’aradilar ushbu mablag’ kiridit sifatida iqtisodiyotni turli bugunlarda yunaltiriladi shu tariqa 
kapitalistik janiyatida “bank”deb yuritiladigan tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanadigan “korxona “lar tashkil topadi 
banklarning moxiyatiga iqtisodiyotlariga turli yondashuvlar mavjud “Bank” etimolagiyasiga etibor qartadigan bulsak 
“bank so’zi qadimgi fransuzcha-banque “degan manoni bildiraadi “Italyancha-bansa “suzlaridan olingan . manosi “ 
almashtirish-stoli”suzlarini anglatadi . 
Bank
-bu moliyaviy muassasa bulib jamiyatdagi vaxtinchalik bush pul mablag’larini tegishli shartlar bilan jalb etib 
ushbu mablag’larga extiyoji mavjud bulgan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarilish mudatlilik tulovlilik va 
taminlanganlik asosida beradigan va ular uchun turli vositachilik xizmatini kursatuvchi tijorat tashkilotdir . boshqa bir 
adabiyotda bank tadbirkorlik-fyatfaoliyatining o’ziga xos turi bulib uning faoliyati ssuda kapitalning xarakati yani ularni 
jalb etish va joylashtirishi bilan bevosita bog’liqdir degan xulosasini ilgari surdi . 
Bankir ssuda kapitalistdan farqli ularoq turli kurinishdagi xizmatlarini taklif etadi va pul aylanmasini tashkil etadi 
.Ssuda kapitalisti o’z kapitali hisobidan moliyalashtirsa banker ushbu jarayonni chetan jalb qilingan begona shaxslarning 
mablag’lari hisobi tomonidan amalga oshiriladi . 
Tijorat banklari teranroq anglash uchun ayrim metodologik masalalarga etibor qaratish lozim ularning ayrimlari 
quyidagilar 
banklarning mohiyatini yaratish ularning mikro darrajadagi faoliyatiga etibor qaratish lozim 
banklarning moxiyatini yaratish ular qanday shakilda va maqsadida tashkil etilganligiga emas balki ularning 
yagona bank sifatida faoliyat yuritishga e’tibor qaratish lozim 
bankning moxiyati ajralmas qismi sifatida tashkil topish asoslari yani tashkiliy-huquqiy asoslari muxim axamyat 
kasp etadi 
bankning mohiyati-bu o’ziga xos xususiyatga ega bulgan obektlarning tarkibini anglatadi 
bankning mohiyati qator tariflar shakillantirilgan bulib muamoni o’rganilaytganda uning qanday jixatiga etibor 
qaratayyotganligini muxim xisoblanadi xulosa qilib aytganda banklarning vujudga kelishi va ularning moxiyati kishilik 
jamiyatining vujudga kelishi davrdan boshlab shakillanib rivojlanib va takomillashib kelmoqada .Buning asosiy sababi 
taqsimotning jamiyatda iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi mexnat taqsimotining chuqurlashishi tavar va 

---

xizmatlar aylanmasi hajmining orishi kabi qatror omillar hisoblanadi .Shuningdek qayerda savdo va zargarlik rivojlangan 
bulsa usha joyda birinchi banklar paydo bulgan.