|
Pul aylanmasi tarkibi quyidagicha bo’ladi:
3.5.
“Umumiy to’lov aylanmasi” tushunchasi va uning tarkibi.
Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash huquqiga ega. Barcha naqdsiz to’lovlar to’lovchining joriy hisob raqamidagi pul mablag’lari hisobidan amalga
oshiriladi.
Amaliyotda bir tijorat bankining mijozi ikkinchi bir tijorat bankining mijozi foydasiga naqd pulsiz to’lovni amalga oshiradi. Bir bankdan 2-bankka
o’tayotgan to’lovlar banklarning Nostro vakillik raqamlari orqali o’tadi. Banklarning 2 turdagi nostro vakillik hisob raqamlari mavjud:
Vertikal vakillik hisob raqami Gorizontal vakillik hisob raqami
Odatda har bir tijorat banki milliy valyutada bitta vertikal bitta gorizontal vakillik hisob raqamiga ega bo’ladi.
Vertikal
vakillik
hisob
raqami
Markaziy
bankning
balansida ochiladi.
Gorizontal vakillik hisob raqami mamlakatning boshqa tijorat bankida ochiladi.
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari milliy
valyutada faqat bitta nostro vakillik hisob raqamga ega. Bu hiso
raqam O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining balansida
ochilgan. Aniqrog’i Markaziy bankning Toshkent shahar bosh
boshqarmasida ochilgan.
To’lovchining va to’lovchining bankini likvidli bo’lishi.
To’lovchining va to’lovchining bankini likvidli bo’lishi deganda
ularni o’z majburiyatlarini pul mablag’lari bilan o’z vaqtida va
to’liq to’lay olish qobiliyatiga aytiladi.
To’lovni amalga oshirish uchun to’lovchining roziligi
bo’lishi kerak. Ammo qonunchilikda ayrim hollarda to’lovchidan
so’ramay uning pulidan olib qo’yishga ruxsat etilgan. Misol
uchun soliq inspeksiyasi tomonidan qo’yilgan Inkasso
topshiriqnomalar, sudlarning qarori bilan qo’yilgan ijro
varaqalari to’lovni to’lovchining roziligisiz amalga oshiriladi.
1-to’lovlarning oldi-sotdi shartnomasini tuzish. 2-tovarlarni jo’natish. 3-
tovarlar bilan bog’liq hujjatlarni sotib oluvchiga jo’natish. 4-sotib oluvchi o’z
bankiga to’lov topshiriqnomasini yozadi. 5-sotib oluvchining banki to’lov
topshirig’iga asosan to’lovni amalga oshiradi. To’lov summasini sotib oluvchi
joriy hisob raqamidan olinib, mol etkazib beruvchining vostro hisob raqamiga
o’tkaziladi. 6-sotib oluvchining banki mol etkazib beruvchining bankini 5-
operatsiya bajarilganligi to’g’risida yozma ravishda xabardor qiladi. 7-mol etkazib
beruvchining banki to’lov summasini mol etkazib beruvchining joriy hisob
raqamiga o’tkazadi. 8-mol etkazib beruvchining joriy hisob raqamidan ko’chirma.
To’lov topshiriqnomalariga xos bo’lgan asosiy avzallik bu tovarlarning sifatini
nazorat qilishning mumkinligidir. Bu shakl quyidagi kamchiliklarga ega:
To’lov kafolatlanmagan
To’lov topshiriqnomalarida tovarlar summasining ma’lum qismini
oldindan to’lab qo’yish qo’llaniladi. Bunda sifatsiz tovarlar etkazib berish va
tovarlarni vaqtida etkazib bermaslik riski yuzaga keladi. Evropa davlatlarida va
AQShda naqd pulsiz hisob kitoblarda tijorat banklarining kafolarlaridan
foydalaniladi. Tijorat banki beradigan kafolatning 2 turi mavjud:
Mijozning to’lov majburiyatlari bo’yicha beriladigan kafolat
kafolati
Etkazib beriladigan tovarlarning sifati bo’yicha beriladugan bank
Taraqqiy etgan mamlakatlarda yuridik shaxslar o’rtasidagi hisob
kitoblarda hisob kitob cheklari keng qo’llaniladi. Ushbu cheklar orqali hisob
kitoblar quyidagicha amalga oshiriladi:
1-tovarlarni oldi sotdi shartnomasini tuzish. 2-sotib oluvchi o’z bankiga chek yozish uchun yozma ko’rsatma beradi. 3-sotib oluvchining banki chekni
yozadi. 4-sotib oluvchining banki sotib oluvchiga uzatadi. 5-mol etkazib beruvchi tovarlarni jo’natadi. 6- mol etkazib beruvchi tovarlar bilan bog’liq hujjatlarni jo’natadi.
7- sotib oluvchi mol etkazib beruvchiga chekni uzatadi. 8-mol etkazib beruvchi chekni o’z bankiga uzatadi. 9-mol etkazib beruvchining banki chekni tekshiradi va qabul
qilib oladi. 10-mol etkazib beruvchining banki sotib oluvchining bankiga to’lov uchun jo’natadi. 11-sotib oluvchining banki chekni to’lab beradi. Agar sotib oluvchining
joriy hisob raqamida pul mablag’lari bo’lmasa chek qaytariladi. Chunki chek summasi taraqqiy etgan davlatlarda depozit qilinmaydi. Evropa taraqqiyot va tiklash banki
ekperti N. Akamatsuning tadqiqotlari ko’rsatdiki, Evropa va AQShda cheklar bo’yicha to’lovsizlik muammosining mavjud emasligi tijorat banklari kreditlari hisobidan
cheklarning to’lanayotganligi bilan izohlanadi. Hisob kitob cheklarining asosiy kamchiligi to’lovning kafolatlanmaganligidir. Hisob kitob cheklarining avzalligi –
tovarlarning sotilishini tezlashtiradi.
Hujjatlashtirilgan akkreditivning 5 ta asosiy shakli
mavjud:
•
1. Chaqirib olinadigan akkreditivlar – bu akkreditiv uni
ochgan bank tomonidan istalgan vaqtda bekor qilinishi
mumkin.
•
2. Chaqirib olinmaydigan akkreditivlar – bu akkreditivlar
bekor qilinib bo’lmaydi
•
3. Tasdiqlanadigan akkreditivlar - bu akkreditivlar 3- bank
tomonidan tasdiqlanadi. Odatda kichik banklar tomonidan
katta summaga ochilgan akkreditivlarni yirik banklar tan
olmaydi. Shunda ular bu akkreditivni 3-bank tasdiqlashini
talab qiladi.
•
4. Tasdiqlanmaydigan akkreditiv
•
5. Ta’minlangan akkreditivlar- bu shaklda O’zbekistonda
keng qo’llaniladi. Bunda akkreditiv summasi mijozning
joriy hisob raqamidan olinib, alohida schyotda deponent
qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
