FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………..56
ILOVA………………………………………………………………….…59
3
KIRISH
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Mustaqillik davrida,
boshqa fan sohalari qatori etnologiya sohasida ham turli mavzularda keng ko’lamli
tadqiqotlar olib borilmoqda. Shunga qaramay, hali ham etnologlar oldida
o’rganilishi lozim bo’lgan muammolar yetarlicha. Ana shunday dolzarb
muammolardan biri – bu o’zbek xalqiga xos bo’lgan bola tarbiyasi usulidir.
O’zbeklarda shu vaqtga qadar bolalar o’yinlari masalasi etnologlar va
pedagoglar tomonidan, asosan, an’anaviy xalq tarbiyasi xususiyatlari va u bilan
bog’liq urf-odat hamda marosimlar kontekstida o’rganib kelingan. Milliy bolalar
o’yinlari, jamiyatdagi tarbiyaviy muhitning xususiyatlari, tarbiya jarayonida
sotsializatsiya institutlarining tutgan mavqei va ta’sir darajasi kabi masalalar
etnologlarning nazardan chetda qolgan.
Bundan tashqari, ta’lim-tarbiya ishlarining rivoji millat va davlat
taraqqiyotning muhim omili ekanligi hech kimga sir emas. Ayniqsa, globallashuv
jarayonlari kuchayib borayotgan, “ommaviy madaniyat”ning salbiy illatlari shiddat
bilan tarqalayotgan hozirgi davrda ta’lim-tarbiya ishlari biz uchun yana ham
dolzarb ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.
A. Karimov ta’kidlab o’tganidek, “...bugungi kunda farzandlarimizning ma’naviy
olamini yuksaltirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash
masalasi biz uchun eng dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda”
1
.
Shuning uchun O’zbekistonda ta’lim-tarbiya ishlari davlat siyosati darajasiga
ko’tarilgan. 2000- yilni “Sog’lom avlod yili”, 2001- yilni “Onalar va bolalar yili”,
2008- yilni “Yoshlar yili”, 2010- yilni “Barkamol avlod yili”, 2012- yilni esa
“Mustahkam oila yili” deb nomlanishi va bu borada davlat dasturlarining qabul
qilinishi bejiz emas. Maqsad – avvalo, o’zlikni, milliy tarbiya tizimni saqlab qolish
va shu asosda o’zbekistonlik yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol inson
qilib tarbiyalashdir.
1
Каримов И. А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни модернизация қилиш ва
тараққий топган давлатлар даражасига кўтарилиш сари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2010. Т. 18. – Б. 94.
4
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016- yil yakunlariga
bag’ishlab o’tkazilgan yig’ilishda, “eng avvalo, yoshlar va aholi o’rtasida mamla-
katimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng
targ’ib qilish, johon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit
va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi”
2
, deb takidlagan edi.
Tarixiy manbalarga murojaat qilsak, o’zbek xalqining milliy sport va xalq
o’yinlari aholining yashash sharoitiga qarab, xilma-xil bo’lganligi va yoshlarni
faol, sermahsul faoliyatga tayyorlab borganligiga guvoh bo’lamiz. Bunday milliy
o’yinlarimizning umumiy miqdori 3–5 mingdan kam emas. Bu o’yinlarni izlab
topish, o’rganish va xalq orasida yangidan targ’ib qilish ma’naviyatimizni yangi
bosqichga ko’tarishga xizmat qiladi, tarbiyaviy ish mazmunini yanada
chuqurlashtiradi
3
.
Aholining etnik tarixi va etnogenezi, xo’jalik mashg’ulotlari va ish qurollari;
uy-joylar, xo’jalik binolari hamda ularning jihozlanishi; kiyimlar, poyafzal va
bezaklar, taomlar va uy-ro’zg’or buyumlari; ijtimoiy munosabatlar, oila va oilaviy-
maishiy turmush; urf-odatlar, udumlar, o’yinlar, raqslar, xalq og’zaki ijodi.
Kundalik turmushda ularning hammasi alohida bo’lmasdan, bir-birlari bilan uzviy
bog’liqlikda rivojlanadi yoki zaiflashadi. Shuning uchun etnograflar uy-joylarni
tadqiq qilishsa, mazkur aholining ijtimoiy tuzumi, maishiy turmushi va oilaviy
munosabatlarining o’ziga xos tomonlarini ham o’rganadilar. Agar kiyimlar
o’rganilsa, ularning urf-odat, udumlarga bog’liqligi, ular orqali esa yana ijtimoiy
munosabatlarga chiqiladi
4
.
Milliy bolalar o’yinlarining ildizi juda uzoq va qadim zamonlarga borib
taqaladi. Ularni tadqiq etish orqali bu masalani, qisman yoritishga erishamiz.
Mavzu shuning uchun ham dolzarb ahamiyatga molik.
O’zbekistonda ta’lim va tarbiya sohasida olib borilayotgan islohotlarning
mohiyati shundaki, tarbiyada, bir tomondan milliylik (etniklik) ni saqlab qolish va
boshqa tomondan zamonaviy ilg’or qarashlarni milliy tarbiya tizimiga
2
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси бўлиши керак. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47.
3
Насриддинов Ф. Камолот ва маънавият сабоқлари. – Т., 1998. – Б. 208.
4
Салимов Т. У. Этнографик экспедицияларни ўтказиш услублари – Т., 1993. – Б. 28.
5
moslashtirishga harakat qilinmoqda. Bugungi kunda oilada o’g’il-qizlarning kimlar
tomonidan tarbiyalanayotganligi va bu borada mas’uliyat kimga yuklanayotganli-
gini, oiladagi tarbiyaviy muhitning holatini aniqlash, ota-onalar va bolalar
o’rtasidagi munosabatlarni hamda bu munosabatlarga ta’sir qiluvchi omillarni,
an’anaviy tarbiya o’chog’i sifatida oilalarning tarbiyaviy holati, kirib kelayotgan
innovatsion jarayonlarning oilalardagi tarbiya salohiyatiga ta’siri masalasi
kabilarni o’rganish muhim masala. Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib aytish
mumkinki, o’rganilayotgan mavzu quyidagi omillarga ko’ra dolzarb ahamiyat kasb
etadi:
birinchidan, o’zbek etnologiyasida bolalar o’yinlari masalasi shu vaqtgacha
bola tarbiyasi bilan bog’liq urf-odatlar va marosimlar negizida tadqiq etilgan.
Ammo, bevosita tarbiya usullarida milliy o’yinlarning bolani jamiyat tarkibiga qo’-
shish yo’llari esa etnologik jihatdan bitiruv malakaviy ishi sifatida o’rganilmagan;
ikkinchidan, o’zbek etnologiyasida bolalar o’yinlarini pedagogik xususiyatla-
rini maxsus tadqiq etish va bunda uning tarkibiy tuzilishi, demografik holatini bola
tarbiyasiga bo’lgan ta’sirini chuqur tadqiq etish dolzarb masaladir;
uchinchidan, oilada ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlarda o’yinlar-
ning asosiy o’rin tutishi, undagi an’anaviylik va zamonaviy jihatlarni ham etnolo-
gik aspektda keng qamrovli tadqiq etish zarur;
to’rtinchidan, o’zbeklarda o’smirlik davri masalasi, o’smirlik davri
o’yinlarining etnik jihatlari e’tibordan chetda qolgan;
beshinchidan, bugungi kunda O’zbekistonda yosh avlodni har tomonlama
barkamol inson qilib yetishtirish masalasi davlat siyosati darajasidagi eng muhim
masala sifatida ko’tarilgan. Shu maqsadda ta’lim-tarbiya ishlariga alohida e’tibor
qaratilmoqda va bu sohada keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ana shu
islohotlarning natijasini faqat o’smir yoshlar orasida tadqiqot olib borib, ularning
fikrlash olami va dunyoqarashini bilibgina baholash mumkin. Shu bois ham
mazkur yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borish nafaqat ilmiy, balki amaliy
ahamiyatga ham molikdir.
6
Do'stlaringiz bilan baham: |