Усманов Собир doc
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi
Download 350,78 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbek milliy bolalar oyinlari genezesi va evolyusiyasi
|
to’rt paragrafni o’z ichiga olgan ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar hamda ilovadan iborat.
10
I BOB. O’ZBEK MILLIY BOLALAR O’YINLARINING ETNOGRAFIK XUSUSIYATLARI
Har bir xalqning tarixiy rivojlanish jarayonida o’yinlar, musobaqalar shu xalq madaniyatining asosiy qismi hisoblangan. Ular mehnat, hayotiy, jangovar va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzidan kelib chiqqan 12 .
Kishilarning ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan o’yinlarning tarixiy ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Ularning yuzaga kelishi «ongli odam» yashagan davrdan boshlanganligi shubhasiz. Ovdan o’lja bilan qaytish va o’z mehnati natijalaridan manfaatdor bo’lish ibtidoiy odamlarda xursandchilik hamda shodiyona kayfiyatini yaratgan. Bunday holatda ovchilar ov jarayonini imo-ishora, maxsus harakatlar hamda o’yin, mashq shaklida ifodalashga uringanlar. Natijada “Ovchilar o’yini” paydo bo’lgan. Shu sababdan ham G. V. Plexanov “O’yin – mehnat farzandi” 13 , deb qayd etgan edi. Tarixiy manbalarga qaraganda, so’nggi paleolit davrida taxminan miloddan 40 ming yil ilgari yer yuzining shimoliy qismida totemga oid “Ayiq bayramlari” bo’lgan. Bu bayram ayiqqa bag’ishlangan afsonalarga tayangan bo’lib, ayiq qabilalarni ofatdan saqlab qolgan. Buning evaziga esa odamlar qabilaning eng go’zal qizini ayiqqa turmushga berganlar. Bu bayramda to’y marosimi tasvirlanib, u ayiq o’yini bilan yakunlanadi. XX asr boshlarida ham Sibir o’lkalarida yashovchi ayrim xalqlar hayotida “Ayiq bayrami” mavjud bo’lgan. Biroq, go’zal qizni ayiqqa turmushga uzatish faqat afsonaviy voqelikka mansubligini qayd etish mumkin xolos. “Ayiq o’yini” tomoshalarini O’zbekiston hududida va shuningdek, Turkiya, Hindiston, Kavkaz kabi joylarda ko’chalarda ayiq o’ynatib yurgan odamni, ya’ni “ayiqchini” ko’rish mumkin. Ular odamlar gavjum joylarda kichik tomosha ko’rsatib yurishadi. Balki bu qadimiy ayiq o’yinidan bizgacha yetib kelgan va ibtidoiy davr elementlarining bir bo’lagi bo’lishi ham mumkin 14 . 12 Рамазанова З. Б. Календарь и календарные обряды народов Дагестана. – Махачкала, 1987. – С. 75. 13 Bu haqda qarang: Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари. – Т.: Ўқитувчи, 1991. – Б. 7. 14 Yuqoridagi asar…. – Б. 9. 11
Ibtidoiy ajdodlarimiz hali ishlab chiqaruvchi xo’jalikdan bexabar davrlarda tabiat ato etgan ne’matlarni o’zlashtirish asosida tirikchilik qilganlar. Shu sababdan ham ular hayotida ovchilik va aynan u bilan bog’liq o’yinlar muhim o’rin tutgan. Ba’zi manbalarda o’yinlar ovdan oldin o’tkazilganligi haqida yozilgan bo’lsa, boshqalarida ovdan keyingi o’yinlar haqida fikrlar bayon etilgan. Ovdan oldingi o’yinlar ov oldi mashqi, ya’ni ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish vazifasini o’tagan. Tayyorgarlik esa jiddiy, o’ziga xos maro- sim shaklida uyushtirilgan. Bu o’yinlar jarayonida ibtidoiy odamlar o’ljani osonroq qo’lga kiritishga tayyorgarlik ko’rganlar. Bu jarayonda ular tangridan bo’lajak ovlarining baroridan kelishini tilaganlar. O’ljaga sezdirmay yoki u hadiksira- maydigan tarzda yaqinlashish uchun niqob kiyib, yirtqich hayvon qiyofasiga kirishni, jonivorlar yurish-turishlari va tovush chiqarishlarini mashq qilishgan 15 .
Ana shunday o’yinlar jarayonida yoshlarga ham ov usullari o’rgatib borilgan. Shu boisdan ham bu o’yinlar o’ziga xos tajriba maktabi vazifasini o’tab bir tomondan, ovchilar mahoratini o’stirishga yordam bergan bo’lsa, ikkinchi tarafdan, ularda ruhiy ko’nikma hosil qilgan 16 .
O’rta Osiyo hududida ibtidoiy odamlar hayotida ham ovchilik o’yinlari bo’lgan degan isbotni biz, paleolit davri Sheroboddagi Zarao’t Karamsoyning toshlariga tushirilgan tasvirlardan; miloddan oldingi II–I ming yilliklarda Farg’ona vodiysidagi Saymalitosh g’orlarida aks ettirilgan devoriy rasmlardan va boshqa arxeologik topilmalar toshidagi tasvirlardan topish mumkin. Ularda nafaqat totemlarga sig’inish, balki ov jarayoni, ovdan keyingi shodiyonalik, hayvon niqobi va qiyofasidagi ovchi o’yinlari aks ettirilgan. Ularning ayrimlarini diqqat bilan o’rganilganda ovchilarning xursand va shod qiyofasida bayram elementlarini sezish mumkin. Ovdan keyingi o’yinlar ov muvaffaqiyatli tugagan taqdirdagina uyushtirilgan, deb taxmin qilishimiz mumkin. Chunki, ovdan o’lja bilan qaytishgina xursandchilik, ziyofat uchun imkon yaratgan. Har bir omadli ovdan keyin bunday
15 Тейлор Э. Б. Первобытная культура. – М.: Политздат, 1989. – С. 572. 16 Қўзиқулов И. У. Ибтидоий халқ ўйинлари генезиси / Ўзбекистонда оммавий спортни ривожлантириш муаммолари. Илмий-амалий конференция материаллари. – Namangan, 2000. – Б. 59–60.
12
o’yinlarining an’anaga aylanishi ajdodlarimizda bayram kayfiyatidagi maxsus marosimlarni shakllantira boshlagan. Ibtidoiy jamiyatda yoshlarni kattalar safiga qo’shish (initsiatsiya) marosimi keng tarqalgan. Marosim qat’iy belgilangan qoidalar asosida o’tkazilib, jismonan baquvvat, epchil, chidamli, qurolni yaxshi ishlata oluvchi va ruhan tetik yoshlargina kattalar safiga qo’shib olingan. Bunda har xil jismoniy sinovlar: och qoldirish, terisini shilish, quloq suprasini yirtish, tishini sindirish, tishini egovlash kabi o’nlab sinov shartlari bajarilgan 17 .
o’tadi. Bunday sinovlar yoshlarni chiniqtirib, mardlarcha, omadsizlik va g’amni yengishga o’rgatadi 18 . O’ziga xos “imtihon”dan o’ta olmaganlar esa yoshi katta bo’lishiga qaramay, bolalar guruhi tarkibida qolaverganlar. Ular jamiyat emas, oila a’zosi hisoblanganlar. Aynan initsiatsiya marosimi insoniyat tarixida kurash, yugurish, kamondan o’q uzish, nayza uloqtirish kabi ilk sport o’yinlarining shakllanishida ham muhim o’rin tutgan 19 .
Qoshg’ariy (X asr) o’zining mashhur “Devonu lug’otit turk” asarida qadimiy o’yinlarning tur va yo’nalishlari haqida qiziqarli ma’lumotlar qoldirgan. Jumladan, to’piq o’ynaganda suyak berkituvchi kishi to’piqni hamma vaqt yonida olib yurishi shart bo’lib, bir necha oydan keyin bo’lsa ham, hammomda bo’lsa ham, so’ralgan zamoni “mana” deb, ko’rsata olsa o’yinda yutishi mumkinligi to’g’risidagi ma’lumotlarni qayd etgan. Shuning uchun to’piq osib yurish odat bo’lgan bo’lishi mumkin Sh. Shomaqsudov, Sh. Shorahmedovlarni “Hikmatnoma” kitobida ham to’piq o’yini haqida quyidagi ma’lumotlar bor: “To’piq suyagini o’yinchilarning biridan so’ralganda, darhol ko’rsatish, aks holda sheriklarining biror shartini bajarishi talab etiladigan o’yin” 20 .
devoni”dagi “ol, mening birla topuq ilishdi”, ya’ni u men bilan to’piq otishda
17 Исмоилов Ҳ. Ўзбек тўйлари. – Т.: Ўзбекистон, 1992. – Б. 39. 18 Косвен М. О. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. – Тошкент: Фан, 1960. – С. 139.
19
20 Ҳикматнома. Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўзбекистон, 1990. – Б. 232. 13
otishda bahslashdi. Bu masalada qay birimiz ustaligimizni sinashish haqida talashdik, degan qisqa izohlar mavjud. Yoki “ol, mena chavgan egishdi”– u menga chavgon egishda yordam berdi. Boshqa narsani otishda ham bu so’z ishlatiladi, ya’ni egishur, egishmak sifatida 21 .
to’rt chiziq chizib, unga o’nta eshik qilinadida, yumaloq tosh, yong’oq tashlab o’ynaladi 22 .
Asarda ovchilik, nayzabozlik, kamon tortish, merganlik, kurash tushish, otpoyga, chavgon va shatranj kabi sport mashqlari haqida ham keng ma’lumotlar berilgan. Devon X–XI asr bolalari tomonidan qator o’yinlar o’ynalganligi haqida muhim ma’lumot beruvchi manba hamdir. Shu jumladan: “O’tish-o’tish” o’yini. Bu o’yin shunday o’ynaladi: bolalar davra qurib o’tiradilar, ulardan biri yonidagi bolani turtadi va unga «o’tish-o’tish», ya’ni «yoningdagini ham turt» deydi. Bu o’yinda nima talab qilinadi, o’yin nima bilan tugaydi, afsuski, asarda bu haqda izoh berilmagan. Mazkur o’yin bolalarga jamoa bo’lib tez harakat qilishni o’rgatgan. M. Qoshg’ariy o’z asarida turk qabilalarida o’ynalgan o’yinlardan ham misol keltirgan. O’yinlarni biri to’p bilan bajarilib, o’yinni kimdan boshlashga qur’a tashlamasdan, to’pni ayri bilan uriladi. Qaysi jamoaning to’pi qancha uzoqqa ketsa, o’yinni o’sha jamoa boshlaydi. Natijada, to’pni qattiq urish har bir jamoa a’zosidan maxsus tayyorgarlikni talab etgan. XI asrda keng tarqalgan o’yinlardan biri «Ot bandal» o’yini edi. Bu o’yinda bolalar uzun kaltak olib, uning boshini chaqmoqlab, uchini yendirib, ot sifatida minganlar. Qorong’ida o’ynalgan ushbu “Ot bandal” o’yini urush, shahar, qal’a mudofasidan kelib chiqqan bo’lishi mumkin. Yana shu kabi o’yinlardan biri “Qorin otmoq” deb nomlangan. Bu o’yin mo’ljalga to’g’ri ola bilishni talab qilgan. Bunga ko’ra hayvon so’yilib, teri osti puflangan holda, daraxtga osib qo’yilgan. Ma’lum uzoqlikdan turib, kimda-kim
21 Қошғарий М. Туркий сўзлар девони. – Т.: Ўзбекистон, 1960. Т. 1. – Б. 195. 22 Yuqoridagi asar.... – Б. 452. 14
nayza, yoki o’q bilan ursa, hayvon go’shtidan manfaatdor bo’lgan. Bu o’yin o’z- o’zidan ko’rinib turibdiki kishilarning moddiy ehtiyojidan kelib chiqqan 23 .
so’yilgan so’qimlarning o’pkalari olinib, yuvilib-tozalanib, uning ichiga sut quyilgan. Ikki polvon o’rtaga chiqib, belbog’igacha yechinadi. yer sathidan bir metr balandlikda qoziq qoqilib, uning ustiga ko’ndalang qilib xoda o’rnatiladi. Ikki polvon ikki tomondan unga minib oladilar. So’ng ularning qo’llariga sut to’ldirilgan o’pka beriladi. Polvonlar esa bir-birlarini o’pka bilan urib, xodaning ustidan yiqitishlari shart bo’lgan. Odatga ko’ra, polvonlar oyoqlari bilan xodani mahkam tutib tursalar-da, ikki qo’llari bilan o’pkani ushlaganlar. Ular qoida bo’yicha bir-birining boshiga, ko’kragiga, yelkasiga urib xodadan birinchi bo’lib tushirib yuborishlari kerak bo’lgan. Bu jarayonda ulardan o’rnidan turmaslik, masofani saqlash, achchiq ustida urishib ketib, bir-birlariga shikast yetkazmaslik- lari talab etilgan. Kim g’olib chiqsa, u to’yning sovrinini olgan, to’plangan kishilar olqishlariga sazovor bo’lgan. Sarpo in’om etilgan. Shu jihatlari bilan bu o’yin xalq o’rtasida juda e’zozlangan va katta qiziqish uyg’otgan. Afsuski, bunday xalq o’yinlari keyingi paytda iste’moldan chiqib ketdi, hozirda mutlaqo unutib qo’yildi. “Quloq cho’zma” o’yini to’y-tantanalarda ishtirok etayotgan ko’p sonli bolalar uchun mo’ljallangan bo’lib, uni tashkil etish va boshqarish orqali epchil, chaqqon, uddaburon, qo’rqmas, chidamli bolalar tarbiyalangan. Sovg’a beradiganlar esa, katta yoshdagi kishilardan iborat bo’lgan 24 .
Ba’zi davralarda kurash boshlanishidan oldin “quloq cho’zma” o’yiniga asosan o’smirlar taklif etiladi va tegishli gap-so’zlardan keyin o’rtasidan tugilgan ro’molcha qurga otvoriladi. Shunda tabiiy, qo’yilgan sovrin ham aytiladi. Masalan, “Bir juft kalish” yo “O’n so’m puli bor!” deyiladi 25 .
To’yboshi yoki mahalladoshlarimiz sunnat to’ylarda, ro’molchalariga qanchadir pulni tugib, bir to’da bolalardan ro’molchani o’zlariga tez qaytarish
23 Қаландаров М., Мелибоев М. “Девону луғотит турк”да спорт ва миллий ўйинлар ҳақида / Алпомиш халқ ўйинлари ва миллий спорт турларини ривожлантириш муаммолари мавзусидаги илмий-амалий анжумани. – Фарғона, 2000. – Б. 65. 24 Исмоилов Ҳ. Ўзбек тўйлари.... – Б. 65. 25 Холмирзаев Ш. Сайланма. III жилд. Ҳикоялар. – Т.: Шарқ, 2006. – Б. 130–135. 15
sharti bilan quloq cho’zma o’yinini o’tkazishgan. Hozirgi kunda “quloqcho’zma” o’yini deyarli unutila boshlandi 26 . O’yinchilar bir-birlaridan ro’molchani olish uchun, quloqlarini qattiq cho’zardilar. Og’riqqa chiday olmagan bola, tabiiy ravishda, o’z qo’lidagi ro’molchani qo’yib yuborgan. Shuning uchun ham, bu o’yin “quloqcho’zma” deb atalsa kerak. Jismoniy sog’lomlik insonda ruhiy-ma’naviy sog’lomlikni keltirib chiqaradi. Ya’ni, sport bilan shug’ullangan bola hech qachon yomon yo’llarga yurmaydi. Bugungi zamondagi dahshatli balo-qazolar terrorchilik yoki aqidaparastlik deysizmi, giyohvandlik yoki jinoyatchilik deysizmi barchasidan yiroq bo’ladi 27 . Mana shu abadiy haqiqatni teran anglagan, ezgu, bunyodkor g’oyalarga asoslanib faoliyat yuritgan O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov 1996- yil yanvarida jahon sportini rivojlantirishdagi xizmatlari va Olimpiya g’oyalariga sadoqati uchun Olimpiya Oltin ordeni bilan mukofotlandi. Islom Karimov taqdirlash marosimida “Oltin orden meniki emas, balki O’zbekiston xalqiniki va u yangi ochilayotgan muzeydan joy oladi”, deb niyat qilgan edi 28 . Prezidentning orzusi amalga oshdi. Bugungi kunda bu orden Olimpiya shon-shuhrati muzeyining doimiy eksponatiga aylangan. Islom Karimov fikricha: “hech bir xalqning qudrati, mashhurligi, buyukligi, xalqaro obro’-e’tibori undagi to’plarning yoki boshqa qurol-yarog’larning soni bilan o’lchanmaydi, ularni avvalambor, millatning sog’lomligi, ma’naviy va moddiy salohiyati va kuchi bilan o’lchamoq kerak. Shu jihatdan Olimpiya shuhrati muzeyini ochish fikri o’z-o’zidan quruq joyda paydo bo’lgani yo’q. Chunki bizdan dunyoning istagan muzeyida namoyish etishga arziydigan tariximiz, an’analarimiz, qadriyatlarimiz va yutuqlarimiz bor...” 29 .
“erkaklikka o’tish” edi. O’spirin unga uzoq tayyorgarlik ko’rib, o’zining hayotga tayyorgarligi va kuchini namoyish qilishga intilgan. Bu marosimda o’spirin
26 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Yangiqo’rg’on va Chortoq tumanlari. 2017- yil. 27 Каримов И. А. Фарзандларимиз парвози баланд бўлсин. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. – Т.: Ўзбекистон, 2003. Т.11. – Б. 133. 28 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б. 12. 29 Каримов И. А. Биз танлаган йўл... – Б. 127.
16
qiynalgan, sinalgan, xullas, imtihondan o’tkazilgan. So’ng esa bolalik odatlarini tashlab, kattalarga qo’shilgan, birga ovga borgan, birga mehnat qilgan 30 .
yetgan erkak va ayollar safiga o’tkazish marosimi, islomda o’g’il bolalar sunnati initsiatsiya hisoblanadi 31 .
Arxeologlar, etnograflar bergan ma’lumotlarga qaraganda, bayramlar eng qadimiy davrlardayoq mavjud bo’lgan va ibtidoiy odamlar hayotida g’oyat muhim rol o’ynagan. Bu borada biz D. M. Genkinning “...bayramlarning chuqur ildizi insoniyatning “go’daklik” davriga borib taqaladi”. M. M. Baxtinning “... bayram– insoniyat madaniyatining boshlang’ich shaklidir” 32 degan fikrlariga asoslanamiz. Ma’lumki, inson o’z mehnati tufayli hayvonot dunyosidan ajralib chiqqach, yashash uchun kurash jarayonida qanchalik ongli mehnat qilsa, u shuncha muvaffaqiyatlarga erishgan. Bu jarayon odamlar ovchilik bilan kun ko’rayotgan davrda yaqqol sodir bo’la boshlagan. Biz bu fikr isbotini arxeologik qazilma va topilmalardagi tosh, sopol va boshqa devoriy tasvirlardan ham ko’ra olamiz. Ibtidoiy jamiyatda jamoa va uning a’zolariga bag’ishlangan tantanalar esa asta-sekin shakllana borgan. Ilk shakldagi bu bayramlar “Orgaist” bayramlari bo’lib, bunda barcha erkak va ayollar o’zlariga “juft tanlash” erkinligidan foyda- langanlar… Bu davrda urug’chilik vujudga kelib, asta-sekinlik bilan oilalar shakllana borgan 33 .
“Mehnat o’yinlari” – yaxshi kayfiyat, ya’ni keng ma’noda aytganda, bayram holatini vujudga keltiradi. Ma’lumki, dehqonlarning hayotida eng quvonchli voqyea - bu hosilni yig’ish va yangi noz-ne’matlarni tatib ko’rish jarayonidir. Odamning “birinchi kasbi”, ya’ni ovchilik asosida “ovchilik o’yinlari” vujudga kelgan bo’lsa, uning dehqonchilikka o’tishi munosabati bilan mehnat o’yinlari shakllanib, yangi mehnat bayramlari uchun zamin yaratgan. Shunday qilib, mehnat
30 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари.....– Б. 10. 31 Аширов А., Атаджанов Ш. Этнология. – Т., 2007. – Б. 153. 32 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари.........– Б. 6. 33 Yuqoridagi asar....– Б. 10. 17
– bayramlarning bosh manbai, “yashash uchun kurash” – mehnatning natijasi shaklida vujudga kela boshlagan 34 .
larida sayyor sirk o’yinchilari guruhlari ham o’z tomoshalarini ko’rsatishar, ular sho’x ashulalar, she’rlar aytib berishar edi. Har yili bahorda shahar va qishloqlar chekkalarida ko’p odamlar yig’ilib, lola guli bayramiga bag’ishlangan xalq sayillarini o’tkazganlar. U yerlarda novvoyxonalar, choyxonalar, qandolatfurushlar rastalari, milliy taomlar tayyorlovchi oshxonalar ochilar, hofizlar qo’shiq kuylar, maddohlar diniy qissalarni aytib berar, mug’anniylar musiqa chalar, ko’zboylo- g’ichlar, dorbozlar, huqqabozlar (jonglyorlar), hayvon o’rgatuvchilar, qo’g’irchoq teatrlari tomosha ko’rsatar, qiziqchilar kulgili qisqa tomoshalarni namoyish etar, so’z o’yini ustasi bo’lmish askiyachilar esa davrani rosa qizdirar edilar” 35 . Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, vodiyda o’tkaziladigan lola sayllari oldingi ramziy ma’nosini ma’lum darajada yo’qotib, hozirgi kunda o’yin-kulgi, sayl ko’rinishida saqlanib qolgan. Farg’ona vodiysining qolgan yerlarida “lola sayllari” bugungi kunda deyarli o’tkazilmaydi, faqatgina keksa yoshli qariyalarning xotiralaridagina saqlanib qolgan. Bizningcha, buning asosiy sabablaridan biri XX asrning 50–80- yillarida lola va boshqa gullar o’sadigan saylgohlar – dalalar, qir- adirlar o’zlashtirilib, paxtazorlarga aylantirilishi bilan izohlanadi 36 . O’tgan asrning 80- yillari o’rtalaridan boshlangan “qayta qurish” siyosati ijtimoiy-gumanitar fan olimlari oldiga ham katta vazifalarni qo’ydi. Jamiyatda sodir bo’layotgan voqyea-hodisalarni, kishilar ongi, tafakkuridagi o’zgarishlarni tahlil etish juda muhim vazifalardan hisoblanadi 37 .
va erkin rivojlanishi, jahon maydonida o’ziga mos o’rin egallashi uchun imkoniyatlar nihoyatda cheklab qo’yilgan edi. Natijada kuch, tezkorlik, chiniqish maktabi bo’lgan milliy o’yinlarga e’tibor susaydi. Bu esa o’z navbatida mahalliy
34 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари.........– Б. 10. 35 Ҳидоятов Г. А., Костецкий В. А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Ўзбекистон, 2006. – Б. 20. 36 Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар. – Т., 2001. – Б. 14. 37 Акбаров Қ. Ё. Ўзбекистоннинг XX аср сўнги чорагидаги маданияти (Фарғона водийси мисолида) Тарих фан. номз. дисс... автореферати. – Т., 2008. – Б. 5.
18
aholi, jumladan bolalar va o’smirlar jismoniy salohiyatining zaiflashuviga olib kelgan. Taniqli olim Usmon Qoraboyevning kuzatish va o’rganishlari natijasida o’zbek xalq o’yinlarini quyidagicha tasniflangan: O’zbek xalq o’yinlari adabiyotlarda to’liq yoritilmaganligi uchun, ularni tasniflash muammo tug’diradi. Shunga qaramay, ularni kuzatish va o’rganish natijasida quyidagicha tasnif qilindi: 1. Turli yoshdagilar uchun: go’daklar uchun, yosh bolalar uchun, yoshlar uchun, o’smirlar uchun va hokazo. 2. Turli jinslar uchun: o’g’il bolalar, qiz bolalar, erkak va ayollar uchun. 3. Mavsumiy o’yinlar: bahorgi, yozgi, kuzgi, kishki o’yin. 4. Turli ko’rinishdagi o’yinlar: og’zaki ijod, qo’shiq va raqs, o’yin va imo- ishora ko’rinishlari 38 .
Bu kabi tasniflar qatorida o’zbek xalq o’yinlarini ijtimoiy-tarixiy kelib chiqishiga ko’ra tasnifini, G. Qo’shoqova, M. Usmonova ishlarida ham ko’rish mumkin: 1. Mehnat o’yinlari. 2. Milliy harakatli o’yinlar. 3. Milliy sport o’yinlari. 4. Sayohat. 5. Musiqa va raqsli o’yinlar. 6. Jonivorlar bilan o’tkaziladigan o’yinlar 39 . Bizningcha, o’zbek xalq o’yinlarini ijtimoiy-tarixiy kelib chiqishiga ko’ra, G. Qo’shoqova, M. Usmonovaning tasnifi ham mukammal tasnif emas. O’yinlarni tematik guruhlash I. Gute-Mutson, D. Kolotssa, H. Bessak, G. Jonson ishlarida ham qayd etilgan. XX asr boshlarida xalq o’yinlarini, tematik guruhlash metodikasi ancha shakllandi. Uning amaliy va nazariy masalalari ishlab chiqildi. Bu sohada ye. Pokrovskiy, N. Ivanov P. Lesgaft, V. Gorinevskiy, ye. Romanov va boshqa olimlarning tasnifi alohida ajralib turadi. Shuningdek, V.
38 Карабаев У. Х. Традиционное народное творчество: проблемў возрождения и развития. – Т., 1991. – С. 90. 39 Қўшоқова Г., Усмонова М. Тайёрлов гуруҳ болаларини соғломлаштиришда миллий ўйинлардан фойDalaниш // Узлуксиз таълим. Илмий услубий журнал. – 2007. – №5. – Б. 24.
19
Marses, M. Karnilev-Rodin va Ye. Rodin, V. Blinovich, A. Makarenko, V. Yakovlevlarning tasnifi ham ma’lum. Sobiq Ittifoq xalqlarining o’yinlarini to’plab kitob holida chop etgan V. Vsevolodskiy-Gerngross ham o’yinlarni tematik guruhga ajratgan. Uning tasnifi bo’yicha o’yinlar: dramatik, sport va ornamental singari uch katta tematik guruhga ajratiladi 40 . Turkman xalq o’yinlarini to’plab, qo’llanma holida chop ettirgan S. L. Parolov, A. Djikiyev, qirg’iz xalq o’yinlarini to’plab kitob holida chop etgan S. Toktorbayev, A. Kasen, belorus xalq o’yinlarini etnografik aspektda tadqiq etgan Ya. R. Vilkin ishlarida ham xalq o’yinlari ma’lum belgilariga ko’ra, tematik guruhlarga ajratilgan. Masalan: S. Toktorbayev qirg’iz xalqining 222 ta o’yin turiga ta’rif berib, ularning 9 tasi ot o’yinlari, 202 tasi turmush tarziga oid o’yin, 11 tasini oshiq o’yinlariga ajratadi 41 . O’zbek xalq harakatli o’yinlarini to’plab kitob holida nashr ettirishni T. Usmonxo’jaev, F. Xo’jayev (hammualliflikda), A. Umarov, Z. Umarova, G’. Tojimirzayev (hammualliflikda), G’. Jahongirov, kabi mualliflar kitoblarida ko’rish mumkin. Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan Eshpo’lat Jabborovning dissertatsiyasida xalq o’yinlarini tematik guruhlarga ajratishda o’yinlarni maqsadini, o’ynalish tartibini, harakatlarning sur’atini, ishti- rokchilarning tarkibi, joylashishi, qoida-qonunlari va boshqa jangovorlik, psixik, etnografik, milliy, hududiy belgilari hamda turli-tuman jihatlari e’tiborga olindi 42 .
G. Simakovning o’yinlar to’g’risidagi maqolasida esa xalq o’yinlarini tematik guruhga ajratishda quyidagi belgilar asosiy o’rin tutishi uqtiriladi: o’yinda qatnashuvchilar soni, o’yinlarning yakka tartibda yoki jamoa bo’lib o’ynalishi, o’yinlarning etnik belgilari, o’zaro o’xshashligi, tarqalish areallari, sportga aloqadorligi kabi 43 . Mahallaning bola o’yinlaridagi ishtiroki uning bir necha yo’nalishda ta’sir ko’rsatishi bilan ham belgilanadi. Jumladan, bola o’yinlarida tengdosh va
40 Жабборов Э. Ўзбек халқ ўйинлари лексикаси. Филология фан. номз. дисс... автореф. – Т., 1998. – Б. 12. 41 Касен А. И. Кыргизские игры и развлечения: Автореф. дисс...канд. ист. наук. – Бишкек, 2007. – С. 6. 42 Жабборов Э. Ўзбек халқ ўйинлари лексикаси…. – Б. 22. 43 Yuqoridagi asar…. – Б. 11. 20
tengqurlar jamoasi muhim o’rin tutadi. Mahalla esa shu jamoaning yig’ilishiga katta imkoniyat yaratadi. Chunki, tengdoshlar va tengqurlar jamoasi aynan mahalladagi ko’chadosh yoki mahalladosh bolalardan yig’iladi. Ma’lumki, o’zbeklarda 12–14 yoshli bolalar o’smir deb, 15–17 yoshli bolalar bolalar o’spirin yigit deb atalgan. O’tish yoshidagi bu bolalarning o’z muammolari, o’ziga xos sirlari bo’lgan, albatta. Shuning uchun ham, ota-onasiga hamma sirlarini ayta olmagan o’smir bolalar uchun tengdoshtengqurlari ham sirdosh o’rtoq, ham o’yin va boshqa tadbirlarda hamkor vazifasini o’tagan. Ko’plab pedagog, psixolog, sotsiologlarning fikricha, o’smirning keyingi dunyoqarashining shakllanishida aynan shu tengdoshtengqurlar jamoasi ham katta ta’sir qilgan. Bolalarning jamoaviy o’yinlari natijasida ular ichidan faolroq, tashabbuskor bolalar boshqalardan yetakchilar sifatida ajralib chiqqanlar va qolgan bolalarga boshchilik qilganlar. Bunday bolalar “katta”, “o’yinboshi”, “xalfa” deb atalgan. Keksa ota-onalar orasida “O’g’il bolani ko’cha tarbiyalaydi” degan naql yuradi 44
tengqurlar jamoasining ta’siri kuchli bo’lgan. Ya’ni, o’g’il bolalar 6-7 yoshlardan boshlab, o’z tengdosh-tenqurlari bilan o’ynab, kerakli paytlarda insoniy munosabatlar, atrof-muhit va boshqa shu kabi narsalar haqida ma’lumot olganlar. Bu ma’lumotlarni ularga kattaroq bolalar yetkazgan. Xuddi shu jamoada ular o’zlarini “o’g’il bolacha” tutish sirlarini ham o’rgana boshlaganlar 45 . Axborotchi- larning fikricha, o’g’il bolani tarbiyalashda uni qattiq nazorat qilinsa, mustaqilligi yo’qoladi. O’g’il bolalarga atrofdagi tengqurlarning ta’siri kuchli bo’ladi. Shuning uchun bola birga yuradigan do’stlarini va tengdosh-tengqurlarni nazorat qilish kerak. Bo’sh qolmasligi uchun biron mashg’ulot topib berish shart. O’g’il bolalar tarbiyasida mahallaning ta’siri juda kuchli, chunki ular ko’pincha ko’chada yuradi
46 .
“Men va men tengi o’g’il bolalarning asosiy vaqti ko’chada o’tardi. Ota-onaga bo’lgan munosabatni ham, do’stu-yorga bo’lgan munosabatni ham, va boshqa ko’p
44 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Yangiqo’rg’on tumani Birlashgan qishlog’i. 2017- yil. 45 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Chortoq tumani Peshqo’rg’on qishlog’i. 2018- yil. 46 Dala yozuvlari. Farg’ona viloyati Uchko’prik tumani Poloxon qishlog’i. 2018- yil. 21
narsalarni biz o’zimizdan kattaroq bolalardan o’rganar edik. Chunki shunday holatlar bo’ladiki, ota-ona bilan bu haqida gaplashib bo’lmaydi”-deydi H. Abdullaev 47 . O’tmishda bolalar jamoasi asosan o’yinlar orqali yig’ilgan va xalq o’yinlari ularning jismoniy-ruhiy rivojlanishda muhim o’rin tutgan. Chunki, har qanday vaziyatga nisbatan o’yin vaqtida bolalarning fe’l-atvorini tezroq bilib olish, ularning salbiy va ijobiy sifatlarini osonroq aniqlash, be’mani qiliqlarini bartaraf etishning yaxshiroq choralarini qo’llash mumkin, deb hisoblashgan. Shuning uchun o’sha paytdayoq bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olib, ularga mos o’yinlarni tanlash masalasi qo’yilgan. Bolani o’zining yoshiga muvofiq ishlar va turli o’yinlar bilan mashg’ul qilish zarur, deb topilgan 48 .
Keyin ma’lum bo’ladiki, o’yin,-deb ataladigan narsalarning hammasi ham o’yin emas, balki, “bolalar o’yinlarining katta qismi kishilar jiddiy faoliyatiga taqlid qilishdir” 49 . Ayniqsa, maktabgacha yoshda bo’lgan bolalarning hayotida o’yinlar katta ahamiyatga ega. A. Makarenko bu haqida shunday yozgan edi: “Kattalarning faoliyatida ish, xizmat qay darajada ahamiyatli bo’lsa, go’daklarning faoliyatida o’yin ham xuddi shunday ahamiyatga ega” 50 . Qirg’iz xalqida “bola o’yindan charchamaydi, dangasa uxlashdan”, qozoq xalqida esa “onani qalbi bolada, bolani qalbi o’yinda”, o’zbeklarda “insonni bilmoqchi bo’lsang, uni axloqiga qara, bolani bilmoqchi bo’lsang, o’yiniga qara” kabi xalq maqollari 51 bolalar hayotida o’yinning ahamiyatliligini ko’rsatib beradi. Demak, o’yin bola hayotining ajralmas qismidir. Lekin, aniq tartib qoidalarga bo’ysundirilgan, jismoniy yoki aqliy rivojlanishga xizmat qiluvchi o’yinlar bilan shunchaki vaqt o’tkazib, “ko’cha changitish”ni bir-biridan farqlash lozim.
47 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Yangiqo’rg’on tumani O’zak qishlog’i. 2017- yil. 48 Йўлдошева Р. Ўзбек халқ ўйинларининг тарбиявий аҳамияти. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 16. 49 Корчак Я. Болаларни қандай севмоқ керак. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – Б. 49. 50 Макаренко А. С. Семья и воспитание детей. Т. 4. – М., 1957. – С. 373. 51 Измайлов А. Э. Этика и педагогика семейной жизни. – Ташкент: Ўқитувчи, 1986. – С. 73. 22
T. Qurbonov bunday o’yinlarni “bemaqsad o’yinlar” deb nomlaydi va ayrim bolalarning “beparvolik qilib, o’yinqaroqlik qilib “bemaqsad o’yinlar”ga vaqtini sarf qilishlari” dan qattiq afsuslanadi 52 . Psixolog D. B. Elkonin maktabgacha yoshda bo’lgan bolalar o’yinini ikki davrga bo’ladi 53 . Birinchi davr – 3–5 yoshda o’yinning asosiy mazmuni predmet bilan harakat qilishdan iborat bo’ladi, ikkinchi davr – 5–7 yoshda esa bolalar o’yinlar orqali kishilar orasidagi munosabatni va ular faoliyatining ijtimoiy mazmunini ko’rsatishga harakat qilishadi. Etnografik tadqiqotlar jarayonida an’anaviy bolalar o’yinlaridan qishloq joylarda bir muncha saqlanib qolgan “darra tushdi”, “chirkash”, “tiqmoq”, “bobo- taka”, “g’irbaydi”, “chillik” 54 kabi o’yinlar haqida ma’lumotlar olindi. XX asrning 80–90- yillarida bolalar tomonidan eng ko’p o’ynaladigan o’yinlardan biri berkin- machoq bo’lgan. U turli joylarda va vaqtlarda turli nomlanishlar bilan kelgan 55 .
bo’yoq”, “yashinmachoq”, “to’p otish” kabi o’yinlarni ko’p o’ynardik. 12–13 yoshlargacha qizlar bilan birga o’ynardik. Keyin esa ular alohida, biz alohida o’ynaydigan bo’ldik”- deydi o’z bolaligini eslaydi birlashganlik oqsoqol X. Rasulov
56 . Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’g’il bolalar va qiz bolalar o’yini bir-biridan farqlangan, shu bilan birga aralash tipdagi o’yinlar ham bo’lgan. Qizlarga xos o’yin turlariga “lappak”, “besh tosh”, “xola-xola” kabi o’yinlar kirsa, o’g’il bolalar “bobo taka”, “chillik”, “lanka tepish” kabi o’yinlarni o’ynaganlar. Demak, o’yinlar orqali ham sotsializatsiyaning gender xususiyati namoyon bo’lgan.
52 Қурбонов Т. Ота бўлиш осонми ёхуд ўғил болаларни оилавий ҳаётга тайёрлашнинг маънавий-педагогик асослари. – Тошкент: Маънавият, 2007. – Б. 5. 53 Эльконин Д. Б. Психология игры. – М., 1978. – С. 42. 54 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Chortoq tumani Beshtol qishlog’i. 2018 yil. 55 Masalan, “Yashin-topoloq”, “Pakka”, “Qora ko‘rdim” va hokazo. M. Qoshg‘ariyning shunga o‘xshash “Qarag‘un” o‘yini haqida ma'lumot keltirishi mazkur o‘yinning ancha qadimiyligidan dalolat beradi. Bu o‘yinning o‘yin boshi saylash, yashirinish, yutqazgan bola sheriklarining qaerda ekanligini aniqlashi kabi jihatlari bilan ber- kinmachoq o‘yini bilan deyarli bir hil. “Qora ko‘rdim” degan o‘yinda faqat kechasi o‘ynalishi va sheriklarni izlay- digan bola bola yashiringan o‘yinchini ko‘rganda “Qora ko‘rdim”- deb aytishi bilan berkinmachoqdan farqlanadi. Bu haqda qarang: Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. 3-жилд. – Тошкент: Фан, 1963.– Б. 261. 56 Dala yozuvlari. Namangan viloyati Yangiqo’rg’on tumani Birlashgan qishlog’i. 2017- yil. 23
XX asrning 70-80- yillaridan o’g’il va qiz bolalarning alohida o’yinlari bilan bir qatorda “quvlashmachoq”, “yashinmachoq”, “oq terakmi, ko’k terak” kabi aralash o’yinlar keng tarqala boshladi. “Bolalar o’yini haqida gapirsak,”– deb yozadi I.S.Kon – “bir tomondan o’yinlarda bolani jinsiy mehnat taqsimoti bo’yicha tayyorlashi lozim bo’lgan xalq mehnat faoliyati xarakteri va mazmuni yaqqol ko’rinib turadi, lekin, bu juda sodda va yuzaki tahlil. Boshqa tomondan bolalar o’yinlarida go’dakning aqliy va jismoniy o’sish bosqichlariga javob beradigan ba’zi psixo-antro-pologik unversallik aks etgan. Shuningdek, o’yinlarda muayyan, aniq qadriyatlar yo’nalishi ... jamoa xulq-atvori ko’rinadi va shakllanadi” 57 . XX asrning 70–80- yillarida qishloq joylarda yoki shahar mahallalarida xalq o’yinlarining transformatsiya uchragan shakllari bo’lsa-da, ko’rish mumkin edi. Keyingi yillarda nafaqat shahar joylarda, balki, qishloq va mahal-lalarda ham bolalarning ko’pchilik bo’lib o’yin o’ynashlari juda kam kuzatiladigan hodisa bo’lib qoldi. Sababi, aksariyat bolalar maktabdan tashqari vaqtlarini televizor qarshisida o’tirib o’tkazadilar. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, birinchi tipdagi mahallalar ( an’anaviy qishloq va shahar mahallalari) da ulg’aygan o’g’il-qizlar bilan ikkinchi tipdagi mahallalar (ko’p qavatli uylar) da o’sgan bolalarning fe’l-atvorida, dunyoqarashlarida, ma’naviy-axloqiy kayfiyatlarida, xatti-harakatlarida sezilarli darajada farq bor. Turli millat vakillari, qolaversa, turli joylardan kelgan oilalar, aralash-quralash yashaydigan ko’pqavatli uylardan iborat ikkinchi tipga mansub mahallalarda jamoachilik munosabatlari, jamoaning nazorati juda zaif bo’ladi. Bunday holatda sotsializatsiya jarayoni turli yo’nalishda kechadi va tasodifiylikni inkor etmaydi.
Download 350,78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish