Uslubiy majmua

Falsafa tarixida kategoriyalarga nisbatan turli yondoshuvlar.
SHarq an‘anasida ham, 
qadimgi YUnonistonda ham dialektika kategoriyalarining juftli xususiyati va ularning ziddiyatli 
munosabatlarini anglashga harakat qilingan. Dialektika kategoriyalariga xos bo‗lgan qarama-
qarshiliklar birligini tushuntirishga urinishlar jarayonida fikrlash va borliqning qarama-
qarshiliklarini birlashtiruvchi yagona asosni topish yo‗lida izlanishlar olib borilgan. Mazkur 
yondashuv natijasida dialektika kategoriyalari umumiy va fundamental xususiyat kasb etib 
borgan.
Dialektika kategoriyalarini tizimga solish va formal-mantiqiy fikrlashning umumiy 
qonunlarini ishlab chiqishga ilk urinish Aristotel ijodi bilan bog‗liq. Falsafa tarixida Aristotel 
antik falsafani tizimga soluvchisi sifatida namoyon bo‗ladi. Uning «Organon» asari ishonchli, 
haqiqiy bilim olish vositasi sifatida qaralgan. («Organon» - lot. orqanum - qurol, asbob, Aristotel 
mantiqiy asarlarining umumiy nomi.) Bu asarda Aristotel, xususan, formal-mantiqiy qonunni 
ta‘riflagan bo‗lib, unga muvofiq haqqoniy fikrlash ziddiyatsiz fikrlash demakdir. Ammo 
«Metafizika» asarida (lot. metaphisica – butun borliqning ilk asoslari haqidagi ta‘limot) Aristotel 
olamning umumiy asoslariga tavsif berishga harakat qiladi va falsafiy kategoriyalar materiya, 
shakl, sabab, zaruriyat kabilar haqida so‗z yuritadi va bu kategoriyalarga ularning ichki qarama-
qarshiliklarini tushunishni nazarda tutuvchi ontologik ma‘no yuklaydi. Bundan fikrdagi ziddiyat 
u yanglish ekanligining bosh belgisi, borliqning ziddiyatliligi haqidagi ta‘limot esa – u haqqoniy 
ekanligining bosh belgisi, degan xulosa kelib chiqadi. Biroq borliq ziddiyatlari haqidagi fikr 
qanday qilib ziddiyatlardan xoli bo‗lishi mumkin? Hamonki u borliqning ziddiyatliligiga ishora 
qilmas ekan, u qanday qilib haqqoniy bo‗lishi mumkin? SHu tariqa falsafiy kategoriyalar va 
formal mantiq kategoriyalari o‗rtasida farq yuzaga keladi. Keyinchalik bu farq formal va 
dialektik mantiq o‗rtasidagi ziddiyatga aylanadi. Formal mantiq biz qanday fikrlashimiz 
lozimligini ko‗rsatib, normativ funksiyani bajarish uchun mo‗ljallangan fikrlash qonunlari bilan 
cheklanadi. Dialektik mantiq ham fikrlash va bilish metodlariga qo‗yiladigan talablari bajarilishi 
lozimligini ko‗rsatadi, biroq ayni vaqtda u dialektik mantiq qonunlari nafaqat bizning 
tafakkurimizda, balki narsalarning o‗z tabiatida ham amal qiladi, degan fikrga asoslanadi.