Uslubiy majmua

Sivilizatsiya.
Sivilizatsiya (lot. civilis – fuqarolik, davlatga doir) atamasi har xil ma‘noda 
ishlatiladi. Birinchidan, 
sivilizatsiya – insoniyat rivojlanishida varvarlikdan keyin boshlangan va 
sinflar, davlat vujudga kelishi, urbanizatsiya va yozuv paydo bo„lishi bilan tavsiflanadigan 
tarixiy bosqich.
Mazkur talqinda «sivilizatsiya» atamasi «jamiyat» tushunchasi bilan qisman mos 
keladi va jamiyat hayotini tashkil etishning ijtimoiy shaklini tabiiy vujudga kelgan urug‗doshlik 
shakllariga qarama-qarshi qo‗yishga xizmat qiladi. Hozirgi adabiyotlarda «sivilizatsiya» atamasi 
o‗zining varvarlikka qarama-qarshi sifatidagi dastlabki ma‘nosini saqlab qolmoqda.
Ikkinchidan, 
sivilizatsiya – barcha madaniyatlar yaxlitligining tavsifi, ularning 
umuminsoniy birligi sifatida («jahon sivilizatsiyasi», «ma‟rifatli hayot tarzi» va sh.k.)namoyon 
bo„ladi. 
Uchinchidan, 
sivilizatsiya – «moddiy madaniyat» atamasining sinonimi sifatida: qulay 
narsa, texnika yaratadigan qulaylik (turar joy, ro„zg„or texnikasi, transport va aloqa, xizmatlar 
ko„rsatish va sh.k.)ni ifodalaydi.
To‗rtinchidan, 
sivilizatsiya – tarixiy jarayon birligining tavsifi sifatida xarakterlanadi.
Bu tushuncha ijtimoiy boylik rivojlanishi munosabati bilan tarixning muayyan bosqichlariga 

---

91 
qiyosiy baho berish mezoni bo‗lib xizmat qiladi. Ayni holda jamiyatning rivojlanishi 
«ma‘rifatlilik», «sivilizatsiya rivojlanishining quyi bosqichi», «sivilizatsiyaning umumiy 
darajasi», «sivilizatsiyaning oraliq bosqichlari» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Ammo 
sivilizatsiyaning mazkur talqini to‗liq emas, chunki uning rivojlanish darajasi yoki bosqichini 
aniqlash imkonini beradigan mezon yo‗q.
Ibn Xaldun (1332-1406) o‗z davrida birinchi bo‗lib, sivilizatsiyalarning yuzaga kelishi, 
rivojlanishi va tanazzuli haqida ilmiy asosslangan g‗oyalarni ilgari suradi. Jumladan 
madaniyatlar va davlatlarning paydo bo‗lishi, yashashi va inqirozi muayyan tarixiy qonuniyat 
ekanligini, unga tabiiy geografik va iqtisodiy omillar, turmush tarzi va dunyoqarashlar jiddiy 
ta‘sir ko‗rsatishi mumkinligini aytadi.
XVIII asr o‗rtalarida sivilizatsiya tushunchasidan inson «tabiiy» holatining ziddi sifatida 
foydalanilgan, sivilizatsiya taraqqiyotining mezoni sifatida esa ijtimoiy farovonlik g‗oyasi turli 
ko‗rinishlarda ilgari surilgan. Kant sivilizatsiya va madaniyat o‗rtasida farq mavjudligini qayd 
etgan. SHpengler sivilizatsiyani madaniyatning rivojlanishidagi bir bosqich sifatida tavsiflab, bu 
farqni mutlaqlashtirgan. Uning (keyinchalik P.Sorokin, A.Toynbi va boshqa mutafakkirlarning) 
konsepsiyasida sivilizatsiya madaniyatning zavol topish bosqichi sifatida, madaniyatda 
mujassamlashgan tabiiy-hayotiy asosni siqib chiqaradigan texnik-mexanik elementlar saltanati 
sifatida tavsiflanadi.
XIX-XX asrlarda amalga oshirilgan etnografik tadqiqotlar sivilizatsiyaning mazmunini 
tushunishga muhim hissa qo‗shdi. Ular turli xalqlar ma‘naviy dunyosi, hayoti, odatlari, 
iqtisodiyoti va madaniyatining ulkan boyligi va rang-barangligini yoritib berdi. XIX asrning 
mashhur etnograflaridan biri CH.Teylor madaniyat va sivilizatsiya odamlar tarix jarayonida 
o‗zlashtiradigan bilimlar, e‘tiqodlar, ma‘naviy-axloqiy konsepsiyalar, yuridik qoidalar, odatlar 
va amaliy ko‗nikmalar majmuini ifodalaydi deb hisoblab, bu tushunchalar ayniydir degan 
xulosaga keldi. 
I.A. Karimov ―Har qanday sivilizatsiya ko‗pdan ko‗p xalqlar, millatlar, elatlar 
faoliyatining va samarali tar‘sirining mahsulidir. Bir so‗z bilan aytganda ko‗chmanchilar, 
bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi‖
1
deb 
ta‘kidlaydi.
Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O‗rta asrlar falsafasi ilk 
bor ta‘riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g‗oyasi ancha yashovchan bo‗lib chiqdi: u turli 
yo‗nalish va oqimlarga mansub faylasuflar tomonidan muayyan falsafiy ta‘limotlar nuqtai 
nazaridan u yoki bu tarzda talqin qilingan. Masalan, Ma‘rifat davrida barcha tarixiy voqealarga 
oqilonalik mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko‗rinishda 
D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan biri, fransuz 
ma‘rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o‗z aksini topgan. U o‗zining «Inson tafakkuri 
taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg‗i» deb nomlangan risolasida kishilik jamiyatining 
barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g‗oyasini mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli 
sifatida asoslashga harakat qiladi.