Uslubiy majmua

Sabab va oqibat o„rtasida murakkab dialektik o„zaro aloqasi quyidagilarda 
namoyon bo„ladi:
1) sabab vaqtda oqibatdan oldin keladi. Oqibat sababdan oldinroq yuz bermaydi. Ammo 
bu biri ikkinchisidan oldin keladigan har qanday hodisa u bilan sababiy bog‗lanishda bo‗ladi, 
degani emas. Masalan, tun tongdan oldin keladi, lekin u tongning sababi hisoblanmaydi; 
2) sabab muayyan sharoitda albatta oqibatni vujudga keltiradi. Sabab va oqibat shu 
darajada bog‗liqki, agar sabab yuz bersa va etarli sharoit mavjud bo‗lsa, muqarrar tarzda oqibat 
ham yuz beradi; 
3) sabab va oqibat bir-biri bilan o‗zaro ta‘sirga kirishadi. Bu o‗zaro ta‘sirlanish 
jarayonida sababgina emas, balki oqibat ham faol bo‗ladi. U sababga aks ta‘sir ko‗rsatadi. Misol 
uchun, g‗oyalar borliqni aks ettiradi, lekin, vujudga kelgach, ijtimoiy borliqning o‗zgarishiga 
kishilarning amaliy faoliyati orqali faol ta‘sir ko‗rsatadi; 
4) ayni bir hodisa bir munosabatda sabab sifatida, boshqa bir munosabatda – oqibat 
sifatida amal qiladi. Aytaylik, yomg‗ir – muayyan ob-havo sharoitlarining oqibati, lekin uning 
o‗zi yaxshi hosildorlik sababiga aylanadi; hosildorlik esa davlatning iqtisodiy qudratini 
mustahkamlash omili bo‗lib xizmat qiladi. SHu tariqa hodisalar o‗rtasida sababiy bog‗lanish 
vujudga keladi. Ammo biz faqat ikkita alohida-alohida hodisani ko‗rib chiqqanimizda, ular o‗rin 
almashishi mumkin emas; 
5) sabab va oqibatning o‗zaro ta‘siriga tegishli sharoitlar ta‘sir ko‗rsatadi. SHaroitlar – bu 
shunday bir hodisalarki, ular mazkur voqea yuz berishi uchun zarur, lekin o‗z holicha ular bu 
42
Пригожин И. Некоторые проблемы саморазвивающих систем // Вопросы философии. 1989. №8. – С4 

---

68 
voqeani oldindan belgilamaydi. Oqibat yuz berishiga qulaylik yaratuvchi sharoitlar ham, 
sababning ta‘sirini qaytaruvchi sharoitlar ham bo‗lishi mumkin. Ayni bir sabab muayyan 
sharoitlarda turli shakldagi oqibatlar yuz berishiga olib keladi;
6) sababni bahona bilan ayniylashtirmaslik kerak. Bahona – bu boshqa voqeadan bevosita 
oldin keladigan, uning yuz berishiga imkoniyat yaratadigan, lekin u uni vujudga keltirmaydigan 
va oldindan belgilamaydigan voqea. Bahona harakatni yaratmaydi, balki unga turtki beradi.
Sababiy bog‗lanish tushunchasi muhim metodologik funksiyani bajaradi. Muayyan 
oqibatning yuz berish sabablari va sharoitlarini bilgan holda, inson nafaqat uning yuz berishini 
bashorat qiladi, balki zarur oqibatni yaratadi. Bu insonga o‗tmishni bilish va kelajakka nazar 
tashlash imkonini beradi.