|
7-ma’ruza. TILNING FUNKTSIONAL TIPOLOGIYASI
Reja:
1.Funktsionallik va uning mohiyati.
2.Funktsionallik tilning ijtimoiy shakllanishidagi asosiy manba sifatida.
Tayanch so’zlar;Geneologik, tipologik, morfo-sintaktik, ekspressiya, kommunikatsiya, tilning funktsional vazifasi, umumtil munosabatlari, funktsional tasnif.
Identiv o’quv maqsadlari:
Funktsionallik va uning mohiyatini aytib beradi.
Funktsionallik tilning ijtimoiy shakllanishidagi asosiy manba sifatini izohlab beradi.
Tilning funktsional asoslarini o’rganamiz va uning ijtimoiy-tarixiy, sotsium xususiyatlarini bilib olishga intilamiz.
Gap tillarning funktsional xususiyatlari haqida borar ekan, uning geneologik, tipologik (morfo-sintaktik) va areal tasnifi butun dunyo tillarini tasniflash asosida, qolaversa, tillar aloqasi bilan bog’liq holda tipologik jarayonni yuzaga keltiradi.
Til aloqa-aralashuvdagi muhim vosita sanalib, uning asosiy vazifaviy o’rni kommunikativ funktsiyani bajarishidir.
Kommunikatiolat-til hodisalarining maqsadga muvofiq tarqalishidir. Tilning bunday funktsiya bajarishi hozirgi o’zbek va jahon tilshunoslari tomonidan e’tirof etilib kelinmoqda hamda uning ekspressiv funktsiyani bajarishiga e’tibor qaratilmoqda. Exspressia-ma’no kuchaytirish demakdir.
V.A Avrorin tilning funktsiyasini quyidagicha bo’laklarga ajratib o’rganadi:
1. Kommunikativ funktsiya umuman aloqa aralashuv bilan bog’liq;
2. Ekspressivlik ma’noning kuchaytirilishi va nutqda ta’sirchanlikni oshirishi;
3. Shakl va mazmuniy ma’no kasb etish;
4. Ijtimoiy bilim va muammolarni hal etish darajasida ekanligi.
Tilning funktsional vazifasi deyilganda, ijtimoiy hamda xususiy nom bilan ifodalanish tushuniladi.
Tilning ijtimoiy funktsiyasi umumtil munosabatlaridan kelib chiqiladigan fikrlar, xulosalar majmuasi bilan shakllangan holda aniq, to’laqonli ma’no kasb etadi, umuman ijtimoiy funktsiya talablariga javob beradi.
Tilning ijtimoiy funktsiyani o’tashi haqida ko’pgina fikrlarni rus tilshunos olimi Yu.D. Desheriev aytib o’tadi. Jumladan, olim shunday deydi: Tilning vazifaviy funktsiyasi uning boshqa funktsiyalaridan farqli ravishda insoniyatning ijtimoiy hayot munosabatlariga xizmat qilishini til faktorlari orqali aks ettirishidadir deb ta’kidlaydi. Chunki, tilning vazifaviy jihatlari, ekspressivlik, estetik, gnoseologik xususiyatlarga ega bo’lib, tilning boyishiga asos bo’lishi mumkin.
Tilning funktsional tipologiyasi mantiqan yuzaga keladi. Agarda uning shakllanishi xususida fikr yuritilsa, ma’lum yaruslar asosida vujudga kelishini tushunish mumkin bo’ladi. Uning fikricha, yuqori yarusi kommunikativ vazifada mantiqiy sxema asosida yuzaga keladi. Ikkinchi, o’rta yarus bo’lak funktsiya-ijtimoiy, ekspressiv xususiyatga ega bo’ladi, uchinchi qo’yi yarus har bir qismning, ijtimoiy funktsiya bajarishini, xolbuki, tillar o’rtasidagi funktsiyaviy ifodalanish bilan bog’liq.
Shu o’rinda tilning funktsional tasnifi xususida ham ma’lum bir masalalar borki, ular tilning funktsional asosda paydo bo’lishi, to’laqonli, maqsadli tarzda hosil qilinishi, tilning tasnifiy bo’linishidir. Bu tarzda funktsional hosil qilinish tillarning umumiy tipologik qonuniyatlarini o’rganishda va funktsional taraqqiyot bosqichlarini his etishda yordam beradi. Tilning funktsional bosqichlari quyidagi gruppalarga bo’linadi. 1. Eski yozuvli tillar. Miloddan oldingi yozuvli tillar, yozuvsiz tillar. O’zbek tili va uning funktsional taraqqiyoti ham shu gruppalanish asosida qurilishi mumkin.
1. O’zbek tili millatlararo munosabatda ishlatiluvchi til sifatida.
2. O’zbek adabiy tilining mamlakatlararo munosabatlarni tiklashda o’rni.
3. O’zbek adabiy tilining O’zbekiston Respublikasi hududlari va avtonom oblastlarda ishlatilishi.
4. O’zbek yozma adabiy tilining ijtimoiy funktsiyani bajarishdagi chegaralanishi (dialektlar, lahjalar, kasb-hunarga oid so’zlar).
5. Tillarning tipologik funktsiyasi umumtil doirasida mumkin qadar keng joriy etiladi hamda quyidagi asosda o’rganiladi.
1. Makro sfera asosidagi tillar. Bunday tillar xalqlar o’rtasidagi tilning funktsional vazifasini kuchaytiradi. Xalqlar o’rtasidagi munosabatlarda barcha xalqlarga xizmat qiladi. Ko’pgina tillarning hukmronlik doirasi kengayib boradi. Masalan, G’arbiy Evropada ingliz, nemis, frantsuz tillari va boshqalar.
2. Hududiy til-bu til yoki uning shunday jonli shaklda bo’lishi boshqa tillarga xos emas, shu mamlakat xalqlari tiliga xosdir. Hududiy tilda, umumxalq tili doirasida so’zlar adabiy til uchun taalluqli bo’lsa-da, etnik guruhlar tili bundan mustasno.
3. O’zbek tili-bu til bir mamlakatda yashovchi bir necha millat uchun xizmat qiladi, unda shahardagi oddiy so’zlashuv tili, hududiy dialektlar, o’zbek tilining asosiy xususiyatlariga uning og’zaki va yozma shakliga ta’sir etib boradi.
4. Professional til-bu til sotsial dialektlar, professional til (leksik xususiyatlari), uning asosiy maqsadi etnik guruh tillari doirasidagi nutqqa asoslanishdir. Masalan, O’zbekistonda etikdo’z, chilangar, misgar, kulolchilik bilan qadimdan shug’ullanib kelganlar nutqi bunga yaqqol misoldir.
5. Diniy tillar-bu til din va shariatga daxldor bo’lib, ularning nutq xususiyatlari asosida yuzaga keladi. O’zbek tilini tasnif etganda tilning funktsional xarakterini quyidagicha tasnif qilish mumkin:
O’zbek tili xususiyati va dialektlari. Hududiy til, professional til, argo, jargon va koyne.
Uning tipologik jihatlarini esa quyidagicha aniqlasa bo’ladi:
Avvalambor, o’zbek tili sayqallangan va tushunarli til, hozirgi paytda o’zbek tili-O’zbekiston Respublikasining davlat tilidir. Asosiy tillar doirasida, ijtimoiy tilshunoslik masalasiga to’liq javob bera oladi. Kommunikativ funktsiyani bajara oladi va shu kabilar.
Ko’rinadiki, bu kabi ta’riflar o’zbek tilining tipologik jihatlarini to’liq aniqlab olishga imkoniyat yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy lingvistik tasnif, shuningdek, boshqa funktsional tipologik muammolar o’zbek tili va uning tasnif doirasini, umuman, o’zbek tilining tipologik qonuniyatlarini bilishga, o’rganishga asos bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
