Ushbu maqolani Ubaydiy bilan birlashtirish taklif etiladi

Ubaydullaxon

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Ushbu maqolani Ubaydiy bilan birlashtirish taklif etiladi.

Ushbu maqolani Ubaydiy bilan birlashtirish taklif etiladi.

Ubaydullaxon Oʻzbek hukmdori, shayboniylar sulolasi vakili, 1533-1540 yillarda Buxoro xonligini boshqargan.

Buxoro hukmdorlari
1428 — 1468 Abdulxayr 1501 — 1510 Muhammad Shayboniy 1510 — 1530 Koʻchkunchi 1530 — 1533 Abu Said 1533 — 1539 Ubaydulla I 1539 — 1540 Abdulla I 1540 — 1552 Abdullatif 1552 — 1556 Navroʻz Ahmad 1556 — 1583 Pirmuhammad 1583 — 1598 Abdulla II 1598 — 1599 Abdulmoʻmin 1599 — 1601 Pirmuhammad II 1601 — 1605 Boqimuhammad 1605 — 1608 Valimuhammad 1608 — 1650 Imomquli 1640 — 1647 Nodirmuhammad 1645 — 1680 Abdulaziz 1680 — 1702 Subhonquli 1702 — 1711 Ubaydulla II 1711 — 1747 Abulfayz 1756 — 1758 Muhammad Rahim 1758 — 1785 Doniyolbiy Otaliq 1785 — 1800 Shohmurod 1800 — 1826 Haydar 1826 — 1826 Husayn 1826 — 1827 Umar 1827 — 1861 Nasrulla 1861 — 1885 Muzaffaruddin 1885 — 1911 Said Abdulahad 1911 — 1919 Said Olim

Shayboniyxon halok bo’lgach, uning o’rniga amakisi Ko’chkinchixon taxtga o’tirdi. Ko’chkinchixondan so’ng taxtga o’g’li Abu Said (1530-1533) o’tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li Ubaydullaxon (1533-1540) qo’liga o’tdi.

Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko’chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo’ldi.

Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o’sdi. Ubaydullaxon o’z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg’ol etgan, qizilboshlarni bir necha marta mag’lubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi o’zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi.

Manbalar:

Oʻzbekiston tarixi. 2 qism. Toshkent, 1993.

Shayboniylar sulolasi

Shaybon (XIII-asr) Abdulxayr-xon (1428 - 1468) Shayboniy-xon (1468 - 1510) Samarqand Koʻchkunchi-xon (1510 - 1531) Muzaffar ad-Din (1531 - 1534) Abul Gazi (1534 - 1539) Buxoro Ubaydalla-xon (1512 - 1539) Davlat birlashish Abdulla-xon I (1539 - 1540) Abdullatif (1540 - 1552) Navroʻz Ahmad (1552 - 1556) Samarqand Pirmuhammad I (1556 - 1561) Iskandar-Sulton (1561 - 1583) Buxoro Abdulla-xon II (1556 - 1598) Abdulmoʻmin (1598) Pirmuhammad II (159

Убайдулла Султон, Убайдий
(1486-йил, Хоразмнинг Вазир шаҳри яқинидаги Тирсак мавзеси - 1540-йил 17-март, Бухоро)
(1533-1539)

Бухоро хони, шоир. Шайбонийлар сулоласидан. Муҳаммад Шайбонийхоннинг жияни, Маҳмуд Султоннинг ўғли. Тўлиқ исми Абулғозий Убайдуллоҳ Баҳодирхон ибн Маҳмуд Султон ибн Шоҳ Будоғ Султон ибн Абулхайрхон. Отасининг илтимосига кўра, унга Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ўз исмини берган. Тасаввуф бўйича дастлабки сабоқни отасининг пири Мавлоно Муҳаммад Қозидан олган. У.га ўз даврининг машҳур уламолари Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон, Махдуми Аъзам, Мавлоно Муҳаммад Азизон, Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр ва бошқалар устозлик қилган. Хусусан, унга давлат арбоби ва саркарда амир Абдулла Яманий (Бухорода Мир Араб номи билан машҳур бўлган) ҳарбий санъатдан сабоқ берган ва ўзига мурид қилиб олган.

Хоразм ва Бухоро ҳокими бўлган отаси Маҳмуд Султон Қундузда вафот этгач (1504), унга Ўрусбек Дўрмон (1512-йилда Кўли Маликда бўлган жангда ўлдирилган) оталиқ қилиб тайинланган.
Убайдуллахон амакиси Шайбонийхоннинг Хоразм (1505), Балх (1506), Ҳирот ва Машҳад (1507)га қилган ҳарбий юришларида қатнашган.
Дастлаб сафавийлар қўшинининг Мовароуннаҳр ичкарисига бостириб киришидан чўчиган Убайдуллахон ва Муҳаммад Темур Султон (Шайбонийхоннинг ўғли) шоҳ Исмоил I билан элчилар алмашиб, сулҳ тузишга уринганлар. Шайбонийлар сулоласининг хони Кўчкунчихоннинг асосий ноиби (1510-йилдан) ва Бухоро ҳокими (1504-йилдан) сифатида Убайдуллахон душманга қарши курашга отланган. 1511-йилда бўлган жангда енгилган Убайдуллахон ва Кўчкунчихон, Самарқанд ҳокими Суюнчхўжахон, шунингдек, Муҳаммад Темур Султон ва Жонибек Султон ўз яқинлари билан Туркистон шаҳрига чекинадилар.
1512-йил 28-апрелда Кўли Малик жангида Убайдуллахон ғалаба қозониб, Бухоро ва Самарқандни эгаллайди. 1512-йил баҳорида Убайдуллахоннинг шижоати натижасида Мовароуннаҳр яна шайбонийлар қўлига ўтди. Бироқ Исмоил И юборган Нажми Соний бошчилигидаги 60 минг кишилик сафавийлар қўшинига суянган Бобур 1512-йил кузида Ғузор ва Қаршини эгаллайди. Нажми Соний қўшини Ғиждувонни қамал қилишга киришди. Убайдуллахон ва Жонибек Султон Карманага; Кўчкунчихон ва Темур Султон Миёнколга чекиниб, ҳал қилувчи жангга тайёргарлик кўришади. 1512-йил 24-ноябрдаги Ғиждувон жангида Убайдуллахон бошчилигидаги қўшин ғалаба қозонган.
1513-йил январда Убайдуллахон бошчилигидаги қўшин Хуросонга ҳарбий юришлар қилиб, сафавийларга кучли зарбалар берди. 1513-йил 11-мартда Убайдуллахон Марвни эгаллайди. Бу орада Убайдуллахон Хоразмни ҳам эгаллаб, ўғли Абдулазизхонни ҳоким қилиб тайинлайди. Узоқ давом этган ҳарбий тўқнашувлардан сўнг Машҳад, Ҳирот (1529) ва бошқа шаҳарлар эгалланди. Убайдуллахон Ҳиротдаги мураккаб вазиятни тартибга солиш (бу ерда шиаларнинг таъсири кучайиб кетган эди) ва унинг Бухоро билан алоқаларини мустаҳкамлашга катта эътибор қаратган. Кўчкунчихон вафот этгач, унинг ўғли Абу Саидхон даврида ҳам Убайдуллахон ноиблик вазифасида қолган.
1533-йилда Абу Саидхон вафотидан сўнг, туркий анъанага биноан султонлар ичида энг ёши улуғи Убайдуллахон Бухорода шайбонийлар сулоласининг хони қилиб кўтарилган. Пойтахт ҳам Самарқанддан Бухорога кўчирилиб, давлатнинг номи расмий равишда Бухоро хонлиги деб аталган. Убайдуллахон ҳукмронлиги даврида Бухоронинг сиёсий, иқтисодий ва маданий марказ сифатидаги мавқеи кучайди. Бухорода Мир Араб мадрасаси, Мирак Саид Ғиёс боғи, Кўҳак (Зарафшон) дарёси устида Меҳтар Қосим кўприги ва бошқа иншоотлар қурилди.
Убайдуллахон яссавия ва нақшбандия тариқатларига эътиқод қилиб, шайх сифатида муридлар ҳам тарбиялаган. Убайдуллахон «Убайдий», «Қул Убайдий», «Убайдуллоҳ» тахаллуслари билан ўзбек, форс ва араб тилларида ижод қилган. Унинг учала тилдаги девонларини ўз ичига олган куллиёти кейинчалик Мир Ҳусайн ал-Ҳусайний томонидан кўчирилган (1583). Убайдуллахоннинг туркий девонида 310 ғазал, 430 рубоий, 11 туюқ, 18 маснавий, 7 муаммо, 2 ёр-ёр мавжуд. Шунингдек, девондан диний-тасаввуфий ва ахлоқий-дидактик руҳдаги “Омонатнома”, “Шавқнома”, “Ғайратнома”, “Сабрнома” манзумалари ўрин олган. Форсий девонида эса 163 ғазал, 418 рубоий, 7 қитъа, 1 фард, 1 маснавий, 1 таржеъбанд ва 3 муаммо бор. Араб тилидаги мероси 35 га яқин ғазал, қитъа ва фардлардан иборат. Убайдуллахон Аҳмад Яссавий асос солган ҳикматнавислик анъанасини ривожлантирган. Ундан 1786 байтдан иборат 220 дан ортиқ ҳикмат этиб келган. Убайдуллахон ижодида диний-тасаввуфий ғоялар етакчилик қилади. Убайдуллахон ўзбек ва форс адабиётидаги йирик рубоийнавислардан ҳисобланади. Унинг бу 2 тилдаги рубоийлари 850 га яқин. Хусусан, ўзбек адабиётида рубоийнинг Бобурдан кейинги тараққиёти Убайдуллахон номи билан боғлиқ. Шоир шеърларида ўзбек тилининг бой имкониятларидан, ўзига хос хусусиятларидан маҳорат билан фойдаланган.
Убайдуллахон Бухоро яқинида жойлашган Баҳоуддин мажмуасидаги Дахмаи шоҳон (Шоҳлар дахмаси)даги шайбонийлар хилхонасида дафн этилган. Убайдуллахон куллиёти ягона нусхада Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида, «Девони Убайдуллохон» қўлёзмаси Туркиянинг Нури Усмония кутубхонасида, «Масоил ус-салот» номли терма баёзи Кўниёдаги Иззатқуюн хусусий кутубхонасида сақланади.

UBAYDULLAXON II, Ubaydullo Muhammad Bahodirxon (1681-Buxoro - 1711.16.3) - Buxoro xoni (l702- 1711), ashtarxoniylar sulolasidan. Subhonqulixonning o`g`li. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Subhonqulixon vafoti arafasida valiahd qilib nevarasi Balx hokimi Muhammad Muqimxonni tayinlaydi. Biroq Buxoro ulamolari va qo`shinning madadiga tayangan Ubaydullaxon II Buxoro taxtini egallaydi (1702 yil sentyabr oyida).

Balx hokimi Muhammad Muqimxonning otalig`i hisoblangan Mahmud qatag`on Buxoroga bo`ysunmaslikdan tashqari Qubodiyon (1703), Termiz (1704)ni ham Balxga qo`shib olib, Balxni mustaqil deb e`lon qilgan. Beklarning saroy fitnasi natijasida Muhammad Muqimxon o`ldirilgach (1707 yil mart oyida), Ubaydullaxon II Balx ustiga katta qo`shin bilan yurish qiladi va shaharni egallaydi (1707 yil 27 may).

Ubaydullaxon II murakkab sharoitda Buxoro xonligini boshqargan. Iqtisodiy tanazzul va ichki nizolardan tashqari jung`orlar (qalmoqlar)ning harbiy bosqinlari (masalan, Samarqandga hujum, qalmoqlar xurujidan qochgan qozoqlar va qoraqalpoqlarning Movarounnahr hududi ( Toshkent va boshqa joylar)ga ko`chib kelishi vaziyatni yana ham murakkablashtirgan. Ana shunday sharoitda Ubaydullaxon II davlatning iqtisodiy negizini mustahkamlashga qaratilgan choralar ko`rgan. Avvalo u ma`muriy sohada islohotlar o`tkazib, davlatni boshqarishga o`rta tabaqa: hunarmandlar va savdogarlarni jalb qilgan. Ubaydullaxon II hatto markaziy hokimiyatni kuchaytirish uchun yirik yer egalarining imtiyozlarini qisqartirgan (masalan, Jo`ybor xojalari soliq to`lashga majbur qilingan). Biroq Jo`ybor shayxlari katta siyosiy kuch bo`lib, Ubaydullaxon II o`tkazayotgan siyosat uchun xatarli muxolifga aylanishgan.

Ubaydullaxon II ning siyosiy faoliyatida pul islohoti ham alohida o`rin tutadi U pul islohoti o`tkazish orqali davlat xazinasini to`ldirishni, bebosh amirlar, beklar va urug` boshliqlari bilan kurashda o`z mavqeini kuchaytirish va ayrim mahalliy hokimlarning ayirmachilik intilishlarini bartaraf qilib, markaziy hokimiyatni mustahkamlashga intildi. Biroq Ubaydullaxon II ning islohotlari badavlat tabaqalar va ayrim o`rtahol shaharliklar tomonidan noxush kutib olindi. Ubaydullaxon II ga qarshi g`alayonlar ko`tarildi.

Ubaydullaxon II mamlakatda obodonchilik ishlariga e`tibor qaratgan. U madrasa va Buxoroning g`arbida Xonobod chorbog`i (1709)ni barpo qilgan. Tarixchi Mir Muhammad Amin Buxoriy uning saroyida bosh munshiy bo`lib, Ubaydullaxon II ning siyosiy faoliyati haqida В«UbaydullanomaВ» (1716) asarini yozgan. Muhammad Yusuf Munshiyning В«Tarixi MuqimxoniyВ» va Abdurahmon Tolening В«Tarixi AbulfayzxonВ» asarlarida ham Ubaydullaxon II faoliyati aks etgan.

Ubaydullaxon II saroy fitnasi natijasida Buxoroning Piri Mirza chorbog`ida o`ldirilgan. U Buxoro yaqinida - Bahouddin majmuasidagi Dahmai shohonda otasi Subhonqulixon qabri yonida dafn etilgan.

 XVI asrda Buxoro xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot