Urmaiov N. J

8.3. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi.

Qishloq xo‘jaligiga investitsiyalami sarflashdan maqsad —tarmoqda ishlab chiqarishni rivojlantirish, qo‘shimcha foyda olish va fuqarolarning yashash sharoitini yaxshilashdir. Ulaming darajasini loyihalar tuzishda hamda bu loyihalami amalga oshirishda aniqlash mumkin. Buning uchun investitsiyalaming iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Iqtisodiy samaradorlik xarajatlar bilan foyda summalari taqqoslanishi natijasida aniqlanadi.

Investitsiyalardan foydalanish samaradorligiga baho berishda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) investitsiyalaming mutlaq iqtisodiy samaradorligi koeffitsiyenti. Uning darajasi sarflangan investitsiyalar natijasida yalpi ichki mahsulotning o‘sgan summasini shu o‘sishni ta'minlagan investitsiya summasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
_Sn _i. ₌ YalMo'_{= --}YaDo'
---------------- -------------
Is Is
Bunda: Si - investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti;
173


YalMo' - ma'lum bir davr ichida yalpi ichki mahsulotning o‘sgan summasi, so‘mda. Bunda qishloq xo'jaligida yalpi daromadning o'sgan summasi ham olinishi mumkin;
Is — sarflangan investitsiya summasi.
Bu ko'rsatkich sarflangan 1 so'mlik investitsiya mablag‘i evaziga necha so'mlik yalpi ichki mahsulot yoki yalpi daromad olinganligini ifodalaydi. Uning mutlaq miqdori imkoni boricha yuqori bo'lishi maqsadga muvofiq. Shunda investitsiyalaming mutlaq iqtisodiy samaradorlik darajasi yuqori bo'ladi. Kam bo‘lsa, u iqtisodiy samaradorlik darajasi past bo'lganligidan dalolat beradi, bunday holda investitsiyalami sarflash maqsadga muvofiq hisoblanmaydi.
Investitsiyalar aksariyat hollarda uzoq muddatga mo‘ljallangan xarajatlardir. Shuning uchun ulaming bir necha yillar davomidagi iqtisodiy samaradorligini aniqashda qiyosiy baholardan foydalanish lozim. Bunda inflyatsiya darajasi hisobga olinadi.
b) sarflangan investitsiyaning samaradorligi. Uni aniqlash uchun investitsiya sarflanishi natijasida sof foydaning o‘sgan summasini shu o‘sishni ta'minlagan investitsiya summasiga taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:


O'TIS
Bunda: SFo ‘ - investitsiyani amalga oshirish natijasida sof foydaning o‘sgan summasi;
O ‘TIS - foydaning o‘sishini ta'minlagan investitsiya summasi.
Bu ko‘rsatkich yordamida sarflangan bir so‘mlik investitsiya necha so'mlik yoki tiyinlik foyda keltirilganligi aniqlanadi. Shuning uchun bu ko‘rsatkichning mutlaq miqdori yuqori bo‘lgani maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi davrda ayrim me'yoriy hujjatlarda investitsiyalar mutlaq iqtisodiy samaradorlik darajasi koeffitsiyentining me'yoriy miqdori 0,07 darajasida belgilangan. Shunga binoan sarflanayotgan investitsiyalaming har bir so‘mi evaziga 7 tiyin foyda olinsa, bunday investitsiyalar iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Undan kam bo‘lganda esa investitsiyalar samarali hisoblanmaydi. Shu bilan birgalikda qishloq xo'jaligida irrigatsiya- melioratsiya inshootlariga sarflanayotgan investitsiyalar mutlaq iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyentining miqdori ulaming uzoq yillar davomida faoliyat ko'rsatishini e'tiborga olgan holda 0,05 darajasida belgilangan.
d) investitsiya sarflanishi natijasida xarajatlaming tejalishi. Qi xo‘jaligida sarflangan investitsiyalar ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali mahsulot yetishtirish uchun qilingan o‘rtacha xarajatlar (mahsulot tannarxi)ni kamaytirishda ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu holatga baho berishda ularning iqtisodiy samaradorlik darajasi tejalgan mablag* qiymatini


174


s a r f la n g a n in v e s t i t s iy a s u m m a s ig a t a q s im l a b h a m a n iq la n a d i . U q u y id a g i te n g l ik y o r d a m id a a n iq la n is h i m u m k in :
_Si- T^ ' Is
Bunda: Tj - investitsiya sarflanishidan oldingi tannarx summasi, ming
so‘mda;
T2 - investitsiya sarflanganidan keyingi tannarx summasi,
ming so‘mda.
Bu ko'rsatkichning ham mutlaq darajasi yuqori bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
e) investitsiyaning qoplanish muddati. Bu ko'rsatkich sarflangan
investitsiya summasini olingan sof foydaning o‘sgan summasiga taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formulalardan foydalanish mumkin:
I Q M - — ^Is
—
SFo’
Investitsiyalaming qoplanish muddati imkon qadar qisqa boTishi maqsadga muvofiqdir.
f) sarflangan investitsiyaning kelajakda keltiradigan foydasi. Bu ko'rsatkich quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Fk=So(l+i/100)’
Bu yerda: Fk- investitsiyaning kelajakdagi foydasi; S0- boshlang'ich summa;
i - inflyatsiya darajasi; t —investitsiya muddati.
g) agrar sohaga sarflangan investitsiyalaming samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlardan yana biri - agrar sohaga jalb qilingan 1 so‘mlik investitsiyaga to‘g‘ri keladigan qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti ko‘rsatkichidir. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun qishloq xo‘jaligi tarmog'ida yaratilgan yalpi mahsulot hajmi ushbu tarmoqda sarflangan jami investitsiya summasiga taqsimlanadi:
_ YMqx
Iym -
ls ~ ’
Bunda: lym - 1 so‘mlik investitsiyaga to‘g‘ri keluvchi qishloq xo jalik yalpi mahsuloti;
YMqx - qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti;
Is - tarmoqqa sarflangan investitsiya summasi.
Iqtisodchi olimlarimizdan G.N.Mahmudova “Agrar sohani investitsiyalash samaradorligini oshirish yo‘nalishlari” mavzusida ilmiy izlanishlar olib borgan boTib, 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi hamda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining maTumotlari asosida
175


agrar sohaga jalb qilingan investitsiyalar samaradorligining o‘zgarishini ham tahlil qilgan (8.1-jadval).
8.1-jadval