Қурилиш конструкциялари фани муҳандисни шакллантирадиган фанлардан бири

N
cr
 – 
критик куч 
12.4–расм. Эгилувчи элементларда бўйлама куч елкасининг ортиши. 

---

190 
12.5–расм. Устуннинг ҳисобий узунлигини аниқлаш 
N
cr
=6,4E
b
/
l
2
ef
{I/

l
[0,11/(0,1+

e
/

p
)+0,1]+

I
s
}, (12.2) 
бунда I
s
= 

bh
[(
h
o
– 
a
’)]
2
. 
Эгилувчанликнинг пастки қиймати 
1
о
/r< 17, юқори қиймати 
l
о
/r > 83. 
Стерженнинг ҳисобий узунлиги 
1
о
учларини бириктирилиш шартларига боғлиқ 
ҳолда аниқланади 
l
о
=

l
Тасодифий елкали элементларнинг эгилувчанлигини ҳисоблаш. 
Сиқилувчи 
элементларни ҳисоблашдан олдин унинг ҳисоблаш тарҳи танланади (12.5–расм). 
Элементнинг ҳисобий баландлиги унинг эгилувчанлигига боғлиқ. Элементнинг 
эгилувчанлиги 

=
l
o
/
r
, бу ерда 
r
–кесимнинг инерция радиуси. 
Меъёрларга кўра тасодифий e
a
елка h/30 ёки l/600 нисбатларнинг каттасига тенг 
қилиб олиниши керак.
Назорат саволлари 
1.
Сиқилган элементлар уларни арматуралашнинг ўзига хос хусусиятларига 
боғлиқ ҳолда қандай 3 турга бўлинади? 
2.
Сиқилган элементларнинг кўндаланг кесим юзалари ва уларни ишлаши 

---

191 
3.
Тасодифий эксцентриситет нима ва у нимага тенг? 
4.
Сиқилган элементларнинг эгилувчанлиги қандай аниқланади? 
5.
Синишнинг икки ҳоли ва у қандай тавсифланади? 
12.2.Сиқилган темирбетон элементларни мустахкамликка ҳисоблаш. 
(Тасодифий елкали)
Тасодифий елкали элементларни ҳисоблаш.
Сиқилишга ишловчи 
темирбетон элементлар - бу устунлар, фермаларнинг юқориги белбоғлари ва 
панжараларининг баъзи бир элементлари, аркалар ва рама конструкцияларидир. 
Лекин энг кўп тарқалган сиқилишга ишловчи элементлар бу устунлардир. Амалда
ҳар қандай темирбетон элементларга таъсир этаётган бўйлама сиқувчи кучлар 
эксцентриситет орқали таъсир этади. Агар лойиҳада эксцентриситет кўзда 
тутилмаган бўлса, бетоннинг ҳар хил жинслилиги, монтаж ишларидаги 
ноаниқликлар сабабли тасодифий эксцентриситет 
а
е
ҳосил бўлиши мумкин. 
Тасодифий эксцентриситетни аниқлашнинг уч хил тури мавжуд. Бунда тасодифий 
эксцентриситет 
а
е
нинг қиймати элемент кўндаланг кесими баландлигининг 1/30 
ёки элемент узунлигининг 1/600 қисмига тенг қилиб, энг камида 1 см қилиб 
олинади. Агар элементга бир вақтда бўйлама сиқувчи куч-N ва эгувчи момент-М 
таъсир этаётган бўлса у ҳолда эксцентриситет қиймати қўйидагича қабул қилинади: 
а
е
N
М
е


0
.
Ташқи кучларни таъсир этиш хусусиятига кўра номарказий сиқилишга 
ишловчи элементлар кўндаланг кесими тўғри бурчакли, қўштаврли, таврсимон, 
ҳалқасимон ва бошқа кўринишларда бўлиб, аксарият ҳолларда момент таъсир 
қиладиган текислик томонга ривожлантирилган бўлади. Бундан ташқари бу 
элементлар икки тармоқ (йўналиш)ли бўлиши ҳам мумкин. Номарказий сиқилишга 

---

192 
ишловчи элементларнинг кўндаланг кесим ўлчамлари шундай қабул қилиниши 
керакки иккала йўналишда ҳам эгилувчанлик талабларига жавоб бериши керак. 
Номарказий сиқилишга ишловчи элементларни ҳисоблаш усули уларни 
бузилиш тавсифига боғлиқ бўлиб, бу ўз навбатида эксцентриситетлар қийматига ва 
элементни S ва S
1
арматуралар билан таъминланганлик даражасига боғлиқ бўлади. 
Агар ташқи куч катта эксцентриситет билан қўйилган бўлса, яъни



R
, 
бунда чўзилувчи арматура S томондаги бетонда ёриқлар пайдо бўлади ва чўзилувчи 
арматурадаги кучланиш унинг оқувчанлик чегарасига етади, шундан кейингина 
сиқилувчи бетонни бузилиши рўй беради. Бу биринчи ҳисобий ҳолат дейилади. 
Агар ташқи куч кичик эксцентриситет билан қўйилган бўлса, яъни

>

R
, 
бунда арматура S жуда кам чўзилган ё ҳаттоки сиқилган бўлиб, элементнинг 
бузилиши сиқилувчи бетон ва арматуралардаги кучланиш уларнинг вақтли 
қаршилиги чегаравий миқдорига етгандан сўнг юз беради. Бу иккинчи ҳисобий 
ҳолат дейилади. 
Номарказий сиқилган элементларга, уларни ҳисоблаш натижаларидан қатъий 
назар, 1 жадвалда берилган арматуралар миқдоридан кам арматура қўйилмаслиги 
керак. 
12.1-жадвал. 
Номарказий сиқилган элементлар учун бўйлама арматуралар кесим юзасининг 
энг кичик миқдори. 
Эгилувчанлик 






