Қурилиш конструкциялари фани муҳандисни шакллантирадиган фанлардан бири

и
sc
sR
R
; 

R
=0,65 (1-0,5

0,65)=0,439, 
бундан е
0

=5

1,143=5,7

0,3

h=0,3

40=12 см 
бўлганлигидан 


2
2
0
2
0
1
63
,
2
)
100
(
32
280
)
100
(
40
36
5
,
8
439
,
0
7
,
21
)
1000
(
1000
см
a
h
R
вh
R
e
N
A
A
s
в
R
s
s





















. 
Ҳар иккала томонга ҳам 2 

14 А-II, А
s
=A
s
1
=3,08 см
2
арматура қабул қиламиз. 
Ҳисобланган ва қабул қилинган арматуралар юзаси бир-биридан катта фарқ 
қилмагани учун ҳисобни тугалланган деб ҳисоблаймиз.
13-боб. Чўзилган темирбетон элементларbни ҳисоблаш асослари 
13.1.Чўзилувчи элементлар тугрисида умумий маълумотлар 
Чўзилувчи темирбетон элементларни олдиндан зўриқтириш имконияти мавжуд 
бўлган ҳолларда улардан фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлади. 
Конструкция 
аввал 
чегаравий 
ҳолатларнинг 
биринчи 
гуруҳи 
бўйича 
мустаҳкамликка ҳисобланади. Сўнгра қабул қилинган бетон ва арматура чегаравий 
ҳолатларнинг иккинчи гуруҳи (ёриқ ҳосил бўлиши, ёриқнинг очилиши, 
деформациялар) бўйича текширилади. 
Бетон ва арматуранинг ҳисобий қаршиликлари ва эластиклик модуллари қурилиш 
меъёрлари ва қоидалари ҚМҚ 2.03.01–96 [25] дан танлаб олинади. Темирбетон 

---

203 
конструкцияларнинг тарангланмайдиган арматураси сифатида А–III синфли пўлат 
стержен, Вр–I синфли оддий симлардан фойдаланиш тавсия этилади. Кўндаланг 
арматура сифатида, айрим ҳолларда (газ, суюқлик
ва сочилувчан жисм босими 
остида бўлган конструкцияларда) бўйлама арматура сифатида ҳам А–II ва А–I 
синфли пўлат стерженлар қўлланилади. Темирбетон чўзилувчи элементларнинг 
тарангланган арматуралари сифатида, агар элемент узунлиги 12 м дан ортмаса – 
A
T
–
V ва Ат –VI синфли мустаҳкам пўлат стерженлар, агар 12 м дан ортиқ бўлса, В –II, 
Вр –II синфли ўта мустаҳкам симлар ва К–7 ҳамда К–19 синфли сим арқонлар 
ишлатилади. Булардан ташқари, А–V ва А–VI синфли арматуралардан фойдаланса 
ҳам бўлади. 
13.2.Марказий чўзилувчи элементларни мустаҳкамликка ҳисоблаш
Марказий чўзилувчи элементлар деб, бўйлама чўзувчи куч билан кесимдаги 
арматуралар чўзувчи зўриқишларининг тенг таъсир этувчиси устма–уст тушган 
темирбетон элементларига айтилади. Марказий чўзилувчи элементлар кесимнинг 
периметри бўйлаб симметрик равишда ёки тўлиқ кесим бўйича арматураланади. 
Марказий 
чўзилувчи 
темирбетон 
элементларнинг 
арматураси 
олдиндан 
тарангланмаса, элементда нисбатан кичик юклар таъсирида (арматурадаги кучланиш 

s
=20–30 МПа бўлганда) ҳам бетонда ёриқлар пайдо бўлади. Шу сабабдан марказий 
чўзилишга ишлайдиган элементларнинг ёрилишга бўлган бардошлилигини ошириш 
мақсадида, улардаги ишчи арматуралар олдиндан зўриқтирилади. Марказий 
чўзилишга ишловчи элементларнинг мустаҳкамлиги арматуралар оқиш чегарасига 
ёки мустаҳкамлик чегарасига боғлиқ бўлади. Чунки элемент бузилишидан олдин 
бетондаги ёриқлар кесимнинг бутун юзасини кесиб ўтади. 
Марказий чўзилган элементларни ҳисоблашда аксарият холларда уларни юк 
кўтариш қобилиятини текшириш ёки бўйлама арматураларнинг (А
s
ва А
sр
) кесим 
юзасини аниқлаш талаб этилади. 
Номарказий 
чўзилишга 
ишловчи 
элементларнинг 
бузилиши 
эксцентриситетини миқдорига боғлиқ. 

---

204 
Агар ташқи куч S ва S
1
арматураларнинг тенг таъсир этувчилари оралиғига 
қўйилган бўлса у ҳолда элемент фақат чўзилишга ишлайди. 
Агар ташқи куч арматуралар тенг таъсир этувчилари қўйилган масофадан 
ташқарида бўлса, элемент мустаҳкамлиги ҳудди эгилишга ишловчи элементлар 
чегаравий қаршилигига ва сиқилувчи зонадаги арматура ва бетоннинг чегаравий 
қаршилигига боғлиқ бўлади. 
Бундай элементларнинг мустаҳкамлиги қўйидаги тартибда текширилади. 
Бўйлама куч N нинг қиймати аниқланади: 
N

R
s
A
s,tot
=

sp
R
sp

A
sp
+R
s

A
s 
,
(13.1) 
бу ерда: 

s6 
– арматуранинг иш шароити коэффициенти; 
A
s,tot 
– бўйлама арматураларнинг йиғинди юзаси; 

A
sp 
– тарангланган арматураларнинг йиғинди юзаси; 

А
s 
– оддий арматураларнинг йиғинди юзаси.
Мустаҳкамликни таъминлаш учун талаб этилган бўйлама арматуранинг умумий 
юзаси қўйидаги формуладан топилади: 
A
s,tot
=N /Rs

s6
.
(13.2) 
13.1–расм. Марказий (а) ва номарказий (б) чўзилган элементларни арматуралаш 

---

205 
Умумий ҳолда марказий чўзилувчи элементлар ҳам зўриқтирилган, ҳам 
зўриқтирилмаган стерженлар билан арматураланганлиги учун, аввал 
зўриқтирилмаган арматуранинг юзаси (A
s
) ни аниқлаб (ёки қабул қилиб) олинади. 
Сўнгра ўта мустаҳкам зўриқтирилган арматуранинг юзаси аниқланади: 
A
s,tot
=N–R
s
A
s,tot
/R
sp

S6
,
(13.3) 
бу ерда: 

S6 
– ўта мустаҳкам арматуранинг иш шароити коэффициенти. 
Аниқланган умумий юзага қараб жадвалдаги сортаментдан стерженлар сонини 
белгилаймиз. Бунда амалдаги юза, тежамкорлик нуқтаи назаридан, ҳисобий юзадан 
3 % дан ортиб кетмаслиги керак. 
13.3.Номарказий чўзилувчи темирбетон элементларини ҳисоблаш
Номарказий чўзилувчи элементларда қўйидаги икки ҳол учраши мумкин: 
а) бўйлама чўзувчи куч A
s
ва A'
s
арматуралари тенг таъсир этувчисининг
ташқарисидан ўтади, 2– ҳол (13.2–расм, б); 
б) бўйлама чўзувчи куч A
s
ва A's арматуралари тенг таъсир этувчи 
зўриқишларининг орасида ётади, 1– ҳол (13.2–раcм, в).
Бу икки ҳолнинг биринчисида элемент номарказий сиқилувчи элементлар сингари 
ҳисобланади. Бунда фақат бўйлама кучнинг ишораси тескарисига ўзгартирилади. 
Иккинчи ҳолда чўзувчи кучнинг таъсир чизиғи билан энг кўп чўзилган арматура 
A
s
гача бўлган масофа e=0,5h–