s
B
BS
BS
n
A
R
N
(4.12)
58
пакет материаллари эзилишга ишлаётганда
t
d
R
N
В
ВР
ВР
(4.13)
чўзилишда эса
Вn
Ве
Вt
А
R
N
бу ерда:
Вt
ВР
ВS
R
R
R
болтли бирикмаларнинг ҳисобий қаршиликлари;
d – болтнинг диаметри;
4
/
2
d
А
болтнинг кесим юзаси;
4
/
2
0
d
A
ВП
болт кесимининг нетто юзаси;
n
s
– болтдаги қирқилиш кесимларининг сони;
t – битта йўналишда эзиладиган элементларнинг энг кичик жамланган
қалинлиги;
в
– бирикманинг ишлаш шароитини эътиборга олувчи коэффициент.
Бирикмадаги болтлар сони қуйидаги формула бўйича аниқланади:
c
В
N
N
n
min
(4.14)
бу ерда:
min
В
N
битта болтнинг энг кичик юк кўтарувчанлиги.
Ўта мустаҳкам болтларни ҳисоблаш қуйидаги тартибда бажарилади. Аввало
болтнинг тўла тортилишидаги бўйлама зўриқиш кучи топилади. Сўнг битта болт
билан маҳкамланган элементлардаги туташ сиртлардан ҳар бирининг қабул қила
оладиган ҳисобий куч аниқланади;
h
Вn
В
Вh
Вh
А
R
Q
(4.15)
бу ерда: R
Вh
0,7
R
Вип
– ўта мустаҳкамли болтнинг чўзилишдаги ҳисобий
қаршилиги,
- ишқаланиш коэффициенти, ҚМҚдаги 2.03.05-97 13.2-жадвалдан қабул
қилинади,
h
– ишончлилик коэффициенти, ҚМҚ 2.03.05-97. 13.2-жадвалдан қабул
қилинади,
59
в
– бирикма ишлаш шароитининг эътиборга оладиган коэффициенти,
болтлар сонига боғлиқ: сони 5-гача бўлганда коэффициент 0,8га тенг,
5≤n≤10 бўлса,
В
0,9 га тенг, агарда n > 10 унда
В
1 га тенг,
4
/
2
0
d
A
ВП
болт кесимининг (нетто) юзаси.
4.2 жадвал.
Уланаётган юзаларни
ишлаш
(тозалаш)
усули
Болтларнинг
тортилишини
ростлаш усули
Ишқаланиш
коэффициент
и
Кертик ва
болтлар
номинал
диаметрларининг
юкланиши ва
турлилигидаги
h
коэффициентлари, мм
Динамик ва
3-6 бўлган
ҳолидаги;стати
к
Ва
5-6
бўлган
холидаги
Динами
к ва
1
бўлган
ҳолдаги;
статик
ва
1-4
бўлган
ҳолдаги
1.Икки
юзани
консервациясиз
дробомётлаш
ва
M бўйича
0,58
1,35
1,12
60
дробоструйлаш
2.Худди шунинг ўзи,
консервация
билан
(рух
ёки
алюминийни
кўқунлаштириш
орқали
металлаштириш.
3.Бир юзани полимер
клейи
билан
консервациялаштири
ш
орқали
питра
қилиш ва карборунд
кўқунини
сепиш,
иккинчи
юзани
консервациялашсиз
пўлат тозалагичлари
билан ишлаш.
4.Икки
юзани
консервациялашсиз
газ
олови
билан
ишлаш.
5.Икки юзани пўлат
тозалагичлар
билан
ишлаш.
6. Ишловсиз.
бўйича
M бўйича
бўйича
М бўйича
бўйича
М бўйича
бўйича
М бўйича
бўйича
М бўйича
бўйича
0,58
0,50
0,50
0,50
0,50
0,42
0,42
0,35
0,35
0,25
0,25
1,20
1,35
1,20
1,35
1,20
1,35
1,20
1,35
1,25
1,70
1,50
1,02
1,12
1,02
1,12
1,02
1,12
1,02
1,17
1,06
1,30
1,20
61
Эслатмалар: 1.Болтларни М бўйича ростлаш усули айлантириш пайти бўйича
ростлаш,
- бўйича эса гайка бурилиши бурчаги бўйича ростлашни билдиради.
Ишқаланиш
-
коэффициентларининг
жадвалда
кўрсатилганлардан
қийматларини таъминловчи бошқа ишлаш усулларини уланаётган юзалар учун
қўллашга рухсат этилади. Болтлар сони қуйидаги формула орқали аниқланади:
k
Q
N
n
c
Bh
(4.16)
к- уланаётган элементларнинг ишқаланиш юзалар сони.
Болтларни бирикмада жойлаштирилиши
1.
Болтлар орасидаги масофа: а) минимал – 2,5
d; б) максимал – чекка қатордаги
- 8
d ёки 12
t; в) максимал – ўрта қатордаги 16
d ёки 24
t чўзиладиган, 12
d
ёки 18
t сиқиладиган.
2.
элемент чеккасидан болтгача бўладиган масофа:
а) минимум таъсир этаётган кучни ёни бўйлаб таъсир этса – 2d,
б) таъсир этаётган куч кўндаланг кесим бўйлаб таъсир этса – 1,5d ва прокат
элементларда 1,2 d;
в) максимал 4d ёки 8t.
4.3. Масала. Фермани тепа токчасини устунга бириктирадиган болтларни
диаметрини аниқланг? Фермани тепа токчаси устунга 4-та болт билан
бириктирилган. Чўзаётган ҳисобий куч 500 кН га тенг. (4.5-расм)
Ечим: Битта болтга таъсир этаётган ҳисобий кучни аниқлаймиз.
kH
N
N
bt
125
4
500
4
62
Чўзилишга ишлаётган болтни юк кўтариш қобилияти қуйидаги формула билан
топилади.
4
2
0
d
R
A
R
N
y
n
y
bt
Бундан
y
bt
R
N
d
4
0
болтни юк кўтариш қобилиятини таъсир этаётган ҳисобий кучга тенг деб:
cм
d
63
,
2
100
14
,
3
230
)
10
(
0
,
125
4
3
0
ва резбани баландлигини эътиборга олиб болтни диаметрини аниқлаймиз d
30мм.
4.4.. Масала. Чўзилишга ишлаётган болтли бирикмани ҳисобланг. Нормал
болтларни диаметри 18мм га тенг, уларни сонини топинг ва бирикмада
жойлаштиринг, асосий элементни заифлашган кесимдаги кучланишни аниқланг?
Чўзаётган ҳисобий куч 800 кНга тенг. Пўлат маркаси Ст 3кп 2.
Расм 4.7. Болтли бирикма
Ечими. Битта болт қабул қилиши мумкин бўлган ҳисобий кучни аниқлаймиз:
Болт қирқилишга ишлаётганда.
2
2
2
54
,
2
4
8
,
1
14
,
3
4
6107
2
54
,
2
9
,
0
1334
см
d
А
кг
n
A
R
N
c
b
bs
bs
Пакет материаллари эзилишга ишлаётганда.
63
кг
t
d
R
N
b
вр
вр
9752
4
,
1
8
,
1
9
,
0
4300
Бирикмадаги болтлар сонини аниқлаймиз.
1
,
13
1
6107
80000
min
кг
кг
N
N
n
c
b
Болтларни сонини 14 та деб қабул қилиб оламиз ва бирикмада
жойлаштирамиз. Биринчи қаторга 5 та иккинчи қаторга 4 та ва учинчи қаторга 5 та.
Жами бирикмага 28 та болтлар жойлаштирилади.
Элементни заифлашган кесим юзасини аниқлаймиз ва унда ҳосил бўлаётган
кучланишни топамиз.
МПа
МПа
H
A
N
см
А
c
n
п
230
220
1
4
,
36
800000
4
,
36
4
,
1
2
5
4
,
1
36
2
Бирлаштирадиган фасонкани ўлчамларини аниқлаймиз.
см
4
,
32
1
2
2
2
8
,
1
2
5
,
2
8
,
1
Демак,
прокладкани
ўлчамлари
360х340х8
2та
варақасимон
пўлат
сортаментидан олинади.
4.5. Масала. Юқори мустаҳкамли болтлар билан бириктирилган бирикмани
ҳисобланг. Чўзаётган ҳисобий куч 800 кН га тенг. Болтларни диаметри 18мм га тенг.
Пўлат маркаси 40 ХФА R
bun
13500 кг
см
2
, 1350 МПа. Болтларни сонини
аниқлаб бирикмада жойлаштиринг. Асосий элементни заифлашган кесимдаги
кучланишни аниқланг?
Расм 4.8. Юқори мустаҳкамли болтлар
билан бириктирилган бирикма.
64
Ечими. Битта болт билан маҳкамланган элементлардаги туташ сиртлардан ҳар
бирининг қабул қила оладиган ҳисобий кучни аниқлаймиз:
2
2
2
0
2
01
,
2
4
6
,
1
14
,
3
4
/
9450
945
1350
7
,
0
7
,
0
5645
10
06
,
1
35
,
0
01
,
2
9
,
0
945
см
d
А
см
кг
МПа
R
R
кг
A
R
Q
вп
bun
bh
h
bn
b
bh
bh
Бирикмага талаб қилган болтларни сонини аниқлаймиз:
1
,
7
2
1
45
,
56
800
c
c
bh
n
Q
N
n
Болтларни сонини 8 деб қабул қилиб оламиз ва бирикмада жойлаштирамиз.
Ҳар қаторга 4-та болт жойлаштирамиз. Жами бирикмага 16–та болт
жойлаштирилади.
Элементни заифлашган кесим юзасини аниқлаб унда ҳосил бўлаётган
кучланишни топамиз.
МПа
МПа
A
N
см
А
c
n
п
230
204
1
2
,
39
10
800
2
,
39
4
,
1
2
4
4
,
1
36
2
Бирлаштирадиган фасонкани ўлчамларини аниқлаймиз.
см
d
d
4
,
24
1
2
8
,
1
5
,
2
2
8
,
1
2
1
2
5
,
2
2
2
Демак,
прокладкани
ўлчамлари
360х250х8х2та
варақасимон
пўлат
сортаментидан олинади.
Назорат саволлари.
1.Электр ёйи ёрдамида пайвандлаш кимлар томонидан кашф этилган?
2.Электр ёйи билан пайвандлаш усуллари?
3.Туташ чокни ҳисоблаш?
4.Бурчак чокни ҳисоблаш?
65
5.Туташ пайванд чокларининг шакллари?
6.Болтларни хиллари?
7.Болтли бирикмалар қандай ҳисобланади?
8.Ўта мустаҳкамли болтлар билан бажарилган бирикмалар қандай тартибда
ҳисобланади?
9.Болтлар бирикмада қандай жойлаштирилади?
5– боб.МЕТАЛЛ ТЎСИНЛАР
Тўсинлар – жамоат ва турар-жой биноларининг синчини тайёрлашда, ишлаб
чиқариш майдончаларини қуришда қаватлараро ёпмаларини ёпишда, кўприкларда ва
бошқа
бир
қатор
соҳаларда
қўлланилади.
Тўсинлардан
кенг
кўламда
фойдаланишнинг асосий сабабларидан бири тўсин конструкциясининг оддийлиги ва
ундан фойдаланишнинг ишончлилигидадир. Конструктив шакли қулай, баландлиги
унча катта эмас. Статик схемаси бўйича тўсинлар бир оралиқ ва кўп оралиқли ҳамда
консолли бўлади.
Тўсинларга тушадиган юкка ва таянчлар ора масофасига кўра тўсинлар яхлит
ёки йиғма кесимли бўлиши мумкин. Йиғма тўсинлар пайвандли ёки болтли бўлади.
5.1.Металл тўсинли конструкциялар
Ёпмаларда, ишлаб чиқариш майдончаларида, кўприк конструкциясининг юк
кўтарувчи қисмини тўсинлар тизими ташқил этади. Ҳар хил тўсинлардан
фойдаланиб ёпилган юзни тўсинли катак дейдилар, тўсинлар жойлаштирилиши,
таъсир этаётган юк миқдори ва тархдаги ўлчамларига қараб, уч хил бўлиши мумкин:
оддий нормал ва мураккаб.(5.1-расм)
Оддий жойлаштиришда ёпмага қўйилган юк тўшама орқали тўшама
тўсинларга, тўшама тўсинлари орқали деворларга узатилади.
Нормал жойлаштириш усулида юк тўшама тўсинлари орқали бош тўсинларига
узатилади, бош тўсинлар эса, ўз навбатида қабул қилган юкни устунларга узатади.
66
Мураккаб жойлаштиришда тўшама тўсинлари қабул қилинган юк бирин-кетин
ёрдамчи бош тўсинларга ва ундан кейин устунларга узатилади
Тўсинларнинг
ўзаро
туташиши
қаватли
бир
хил
баландликда
ва
пасайтирилган бўлиши мумкин. (5.2-расм)
Қаватли тўсинлар тизими тез ва осон йиғилади лекин қурилиш баландлиги
катта устиворлигини текшириш лозим. Битта баландликдаги тўсинлар тизимини
йиғиш учун анча вақт ва меҳнат сарфлаш керак, лекин конструкцияси
устиворлигини таъминлайди. Пасайтирилган тўсинли катакда энг паст баландликка
эга бўлган тўсинли катак ҳосил бўлади устиворлиги таъминланади йиғиш учун
меҳнат сарфи қаватлига қараганда кўпроқ битта баландликдан камроқ сарфланади.
Бош тўсинлар одатда устунларга таянади ва устунлари орасидаги катта масофалари
бўйлаб жойлаштирилади. Тўшамани бевосита ушлаб турувчи тўсинлар (тўшама
тўсинлари) бўлиб уларни орасидаги масофа «а» харфи билан белгиланади ва у
0,6
1,6 м тенг қилиб олинади.
Иккинчи даражали тўсинларни ораси масофа 2м дан – 5м гача бўлиши мумкин.
5.1-расм. Тўсинли катакларни тизими
5.2. Тўшамани ҳисоби
67
Тўшама учун варақсимон прокатли пўлатдан қалинлиги 6-14мм гача
бўлганлари ишлатилади.
Тўшаманинг ишлаши кучланганли ҳолати таянч орасидаги масофасини тўшама
қалинлиги нисбати l
t га боғлиқ, агар l
t
50 бўлса чўзувчи кучланишларнинг
миқдори жуда кичик бўлади, шу сабабли уларни ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Бу
ҳолда тўшама фақат эгилиш кучланишларга ишлайди деб ҳисобланади.
5.2-расм. Мураккаб тўсинли катакда тўсинларни бир – бирига
бириктирилиши.
Ҳисоблаш тартиби қуйидагича:
1. Тўшамани 1 п.см таъсир этаётган юк аниқланади.
2. Эни 1 п.см бўлган тўшама тўсиндаги энг катта эгувчи момент аниқланади.
8
2
max
Do'stlaringiz bilan baham: |