Urganch davlat universitetining tarix fakulteti 203-gurux talabasi hayitboyeva saidaning o’zbekiston tarixi fanidan tayorlagan taqdimoti

XVI asrning ikkinchi yarmida hojimxon (Hoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598~602-yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o‘zaro urushlarga biroz barham berilib, tinchlik va osoyishtalik o‘rnatildi. Tarixiy manbalarda Hojimxonga ijobiy ta’rif berilib, «uni tajribali, adolatli, taqvodor hukmdor» bo'lganligi ta’kidlanadi. Uning hukmronligi davrida sug'orish va dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Hojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga ko‘chirildi. Bunga asosiy sabab birinchidan, Amudaryo o'zanining o’z o’zanini o’zgarib Kaspiy dengizga oqmay qo‘yishi natijasida Urganch va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo‘lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqeyi ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga ayIanishi edi. Poytaxt Xivaga ko‘chirilgattidan so‘ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi1. Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon2 shayboniylar davlatini qayta tiklashga muvaffaq bo'lib. Xorazm hududlarini shayboniylar ta- sarrufiga olish uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so‘ng, 1593-yilda Xorazm shayboniylar qo‘liga o‘tdi. Abdullaxondan mag‘lubiyatga uchragan Hojimxon Xivani tashlab, bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos (1587—1623) saroyidan panoh topdi. 1598-yilda Abdullaxon Il vafot etganidan so‘ng Hojimxon shoh Abbosdan ruxsat olib, Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda Urganch bilan Vazirni boshqarishni o‘ziga olib, Xiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni lsfandiyor Sultonga berdi. 1600-yilda Hojimxon Urganch va Vazir qa’lalari boshqarishini o'g‘illariga topshirib, o‘zi Xivada kichik o‘g‘li Arab Muhammadxon bilan qoldi. 1601-yilda Hojimxon 83 yoshda vafot etgach, taxtga uning o‘g‘li Arab Muhammadxon (1602-1621 -yy.) o'tirdi.

Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toj-u taxt uchun kurashlar davom etdi. Xususan, 1605-yiIda nayman urug’i vakillari Elbarsxon avlodiga mansub Xusrav Sultonni taxtga o’tkazishni rejalashtiradilar. Ammo bu fitna oshkor bo‘lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi. Oradan ikki yil o‘tgach, uyg‘ur oqsoqoIlarining maslahati bilan Solih Sulton degan kimsa taxtga da’vogar bo‘ladi, bu isyon ham bostirilib, Solih Sulton o’ldirildi. 1616-yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g‘illari ham qo‘shilishadi. Uning Isfandiyorxon Habash, Elbars, Abulg‘ozi, Sharif Muhammad, Xorazmshoh va Afg’on Sulton ismli 7 nafar o‘g‘li bor edi. lsfandiyor Hazoraspda, Abulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbars Sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon farzandlarining har biri taxtga davogar edi. Ayniqsa, Habash Sulton bilan Elbars Sultonlarning harakatlari keskin xususiyatga ega edi. Ota-bolalar o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchayib, bu hol oxir-oqibatda qonli urushga aylandi. 1621 -yilda Toshli arigi (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g'iIlari Habash Xorazm hukrndorlari qarorgohini Xivaga ko’chirilishi bosqichma-bosqich amalga oshirilib. u Abulg’ozixon (1643-1663) davrida nihoyasiga yetdi.