Urganch Davlat Universitetining Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya kafedrasi guruhi talabasi

2.2. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligini belgilovchi omillar

O‘simlikning o‘sishi deb – o‘simlikning hajmi va ko‘k poyasining o‘zgarishiga aytiladi. O‘simlikning rivojlanishi ontogenez davrida ayrim organizmlarning tuzilishi va bajaruvchi vazifasining sifat jihatidan o‘zgarishi; organogenetik etalarining biridan ikkinchisiga yoki bir rivojlanish darajasidan ikkinchi rivojlanish darajasiga o‘tishi o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi hamisha bir xil bir-biriga muvofiq bo‘lavermaydi.Buni quyidagi misollarda ko‘rish mumkin. Masalan, qisqa kunli o‘simlikni shimoliy kengliklarda past haroratda o‘stirganimizda o‘simlik faol harorat yig‘indisini ololmagani uchun poya va barglarining o‘sishi odatdagidan yuqori bo‘ladi, ammo rivojlanish fazalari bormaydi. Natijada hosil pishib yetilmaydi, ko‘pgina o‘simliklar hatto gullamaydi ham.Ayrim soyaparvar navlari ontogenez davrida 1800°C faol harorat yig‘indisini talab qiladi, ammo shimoliy mintaqada bor yo‘g‘i 600-800°C harorat bor, janubiy mintaqalarda zarur haroratni o‘simlik tez to‘playdi va tezlik bilan genetik davrga o‘tadi. Bu vaqtda o‘simlikning o‘sishiga vaqt qisqa bo‘ladi yoki o‘sish tezlashadi.

Organogenez rivojlanish juda tezlik bilan boradi va natijada o‘simlik past bo‘yli bo‘lib qoladi. Uning hosildorligi ham past bo‘ladi.Ontogenez deb – bir yillik o‘simliklarda o‘simlikning urug‘dan hosil bo‘lib, yana urug‘ berguncha bo‘lgan vaqtga aytiladi. Ko‘p yillik o‘simliklarda esa urug‘dan unib chiqqandan o‘simlikning yetilishigacha bo‘lgan davrga aytiladi.O‘suv davri deb – bir yillik o‘simlikda unib chiqqanidan urug‘ining pishgungacha bo‘lgan vaqt, ko‘p yillik o‘simlikda esa bahorda kurtaklarning o‘sishidan boshlab, kuzda vegetativ organlarning tinimga o‘tishigacha bo‘lgan davrga aytiladi.Rivojlanish davri deb – bir yillik o‘simliklarda unib chiqqandan g‘unchalash fazasigacha, ko‘p yilliklarda esa, bahorgi o‘sishdan g‘unchalashgacha bo‘lgan davrga aytiladi.Genetik davr deb – g‘unchalash davri to‘la pishgungacha bo‘lgan davrga aytiladi.

O‘suv davri bir xil bo‘lgani bilan hosildorligi va to‘plagan ko‘k poya miqdori har xil bo‘lishi mumkin.Organogenez deb – o‘simlik ontogenezida ayrim rivojlanish organlarining ketma-ket hosil bo‘lishiga aytiladi.O‘simlikning rivojlanish fazalari deb – ontogenez davrida o‘simlikda shartli ravishda bo‘ladigan morfologik-fiziologik o‘zgarishlarga aytiladi.Fitosenoz deb – fitoo‘simlik senoz hamdamligi, umumiyligiga aytiladi. Tabiiy fitosenoz deb – tabiiy holda ko‘p turga mansub o‘simliklarning birga o‘sib rivojlanishiga aytiladi.Agrosenoz deb – bir yoki bir necha turga mansub inson qo‘li bilan yaratilgan madaniy o‘simliklar turiga aytiladi.

Hosildorlik deb – ekinlarning ma’lum maydon birligidan olinadigan hosilga aytiladi. Hosildorlikda ma’lum bir ekin yoki navning hosil berish imkoniyati aniqlanadi. Bir ekin turi yoki navining hosildorligi bir sharoitda yuqori yoki past bo‘lishi mumkin.Hosil deb – ekindan olingan mahsulotga aytiladi. Potensial hosildorlik deb – ma’lum sharoitda genotipda bir tur yoki navning barcha imkoniyatlarni ishga solganda yuqori hosil berish qobiliyatiga aytiladi.Hosil strukturasi deb – hosildorlikni belgilaydigan ko‘rsatkichlarga aytiladi. Bu vaqtda tup soni, mahsuldor, to‘planish, 1 m² dagi boshoqlar soni, boshoqdagi donlar soni, 1000 dona urug‘ vazni, 1 tup o‘simliklardagi urug‘ vazni kabi ko‘rsatkichlar o‘rganiladi.Biologik hosildorlik deb – ma’lum maydon birligidan yetishtirilgan hosilga aytiladi. Hosildorlik hamisha biologik hosildorlikka qaraganda kamroq bo‘ladi. Biologik hosildorlikda nobudgarchilik hisobga olinmaydi.O‘g‘it me’yori deb – 1 ga maydonga sarf bo‘ladigan ta’sir qiluvchi o‘g‘it miqdoriga aytiladi.O‘g‘itning miqdori (dozasi) deb – o‘simlikka bir marta beriladigan o‘g‘it miqdoriga aytiladi.

Masalan, kuzgi bug‘doyga lozim bo‘lgan o‘g‘it me’yorini 3 yoki 4 ga bo‘lib berish mumkin. Ammo har bir omil o‘zining fiziologik ta’siri jihatidan o‘simlik hayoti uchun birdek ahamiyatga ega, shuning uchun ularning birini ikkinchisi bilan almashtirib bo‘lmaydi.Masalan namlikni harorat bilan yoki bir o‘g‘itni ikkinchisi bilan to‘ldirib bo‘lmaydi. Bu holatga fiziologik bir xillik va omillarning almashtirib bo‘lmasligi qonuni deb ataladi. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi va mahsulot sifati mavjud omillar ta’sirida shakllanishiga minimum qonuni deb ataladi.Tenglik va almashlab bo‘lmaslik qonuni omillar ta’sirida shakllanib – barcha fiziologik jarayonlar o‘simlikda tez boradi, o‘simlik foydalanadigan barcha omillar yetarlicha bo‘lmasada genotip o‘zining bor imkoniyatlaridan foydalanib yuqori hosil beradi va ma’lum bir omilning ortiq bo‘lishi yoki kamligi o‘simlikka zarar keltiradi.

Masalan, harorat o‘ta yuqori bo‘lsa yo namlik yetishmasa o‘simlikning hujayralari suvsizlanib nobud bo‘ladi. Tashqi omillarning tengligi va almashlab bo‘lmasligi qonuni alohida optimum qonuni deb ham ataladi. Tashqi omillar o‘simlikning hayot jarayonida o‘ta zarur bo‘lgani bilan hamma vaqt ham uni inson tomonidan muvofiqlashtirib bo‘lmaydi.Masalan, bahorgi sovuqlar o‘simlikning rivojlanishini kechga surib yoboradi. Yoki o‘simlik faol harorat yig‘indisini to‘play olmasligi natijasida mevalari pishmay qoladi. Yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lganda kasalliklar ko‘payadi va yerning unumdor qatlamini yuvib ketadi. Past harorat ham, kuzgi yoki erta bahorgi ekinlarning nobud bo‘lishiga olib keladi. Gul va bezak o'simliklarini etishtirishga ta'sir qiluvchi asosiy ekologik omillar quyidagilardir: nur, issiqlik, havo, namlik, tuproq.

Chichekchilikda ishlatiladigan dekorativ o'simliklar yerning turli geografik kengliklaridan kelib chiqqan va boshqa turdagi yorug'lik rejimiga moslashgan, shuning uchun har bir turning biologik xususiyatlari e'tiborga olinishi kerak. Nurga nisbatan o'simliklar uchta asosiy guruhga bo'linadi: engil, soya-sevuvchi va soyalarga bardoshli.
Yengil o'sadigan o'simliklar uchun minimal yorug'lik quyosh nurining 1/5-1 / 10 orasida. Bu guruh gul o'simliklarining aksariyat qismini o'z ichiga oladi - Dahlias, zinnias, asters va boshqalar.
Soya o'simlari past nur sharoitida o'sadi va kuchli nurga (aspidistra, monstera, fern, qutich) toqat qilmaydilar.

Shoyga chidamli o'simliklar nurga nisbatan keng ekologik amplituda ega. Ular yaqin atrofdagi yoritishni afzal ko'radilar, lekin ular ham zaif nurga moslashadi. Minimal nurlari 1 / 80-1 / 100 to'liq quyosh nuridir. Bu gul o'simliklarining keng tarqalgan va juda plastik guruhidir (aquilegia, iris, ivy, unut-me-emas, astilba).

Oddiy o'simlik hayoti uchun nafaqat yorug'likning intensivligi, balki quyosh nurining davomiyligi ham juda muhimdir. O'simliklar kun davomida va kunduz uzunligining nisbasiga bog'liqligiga fotoperiodizm deb ataladi.Fotoperiodik reaktsiyaning mohiyati shundaki, yorug'lik va zulmatning o'zgarishi o'simlikni o'simlik holatidan reproduktiv holatga olib keladi, ya'ni, o'simlik gullaydi. Photoperiodism o'simliklar yilni ma'lum, eng qulay davrida gullashga imkon beruvchi adaptiv javobdir.

Shu jihatdan o'simliklarning uchta guruhi ajratilgan: qisqa kun, uzoq kun va betaraf o'simliklar. Qisqa kun o'simliklar faqat qisqa kun sharoitida gullashni davom ettiradi, ya'ni. kunduzi tunni qisqartirganda. Nur davri qorong'i (uzoq kun) dan oshib ketgan sharoitlarda bu o'simliklar reproduktiv organlarni hosil qilmaydi. Ular uchun gullash uchun kunduzgi davomiyligi 10-12 soat bo'lishi kerak. Uzoq kunlardagi o'simliklar uzoq vaqt davomida faqat gullash vaqtida davom etsa, bunday o'simliklar uchun kunduzgi davomiyligi 12-14 soat yoki undan ko'p bo'lishi kerak. Subtropik va tropik o'simliklar (perilla, xrizantema, kanna, dahlia, nasturtium, salvia va boshqalar) qisqa kunlarga to'g'ri keladi. Uzoq kunlarning o'simliklari orasida ko'pqirr uzunligi (ko'p yillik yulduzlar, pansies, jo'xori, gladiolus, godetia, delphinium, clariki, snapdragon, sharqiy xashar) ko'p turlari mavjud. Qisqa kunlik o'simliklar uchun tungi namlikning yuqori harorati yanada qulay, uzoq muddatli o'simliklar uchun past haroratlar.

Neytral o'simliklar quyosh har qanday uzunligi uchun gullaydi (marigold, zambil, digitalis, zinnia).

Issiqlik: Barcha gul-bezakli o'simliklar issiqlikka bo'lgan ehtiyojiga qarab ochiq va himoyalangan tuproqqa (issiqxona, issiqxona va yopiq) o'simliklar bo'linadi.