Urganch Davlat Universitetining Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya kafedrasi 18 guruhi talabasi Botanika fanidan tayyorlagan Kurs ishi Topshirdi: Qabul qildi: ­­­ Mavzu: Qo’ng’ir suv o’tlar. Reja

II.2. Qo’ng’ir suvo’tlarning o’ziga xos xususiyatlari.

Algologiya (lot. alga — suvo‘t, yun. logos — ta’limot), fikologiya — botanikaning suv o‘tlarini o‘rganadigan bo‘limi. A.ning o‘rganish ob’ekti bir hujayrali mikroskopik o‘lchamdagi pro-kariot (ko‘k-yashil suv o‘tlari, proxlor-fitsimonlar) hamda ko‘p hujayrali yirik (uz. 60 m gacha) eukariot (yashil, sariq-yashil, qo‘ng‘ir, qizil va boshqalar) orga-nizmlardir.

1-rasm Qo’ng’ir suvo’tlar

Mikroskopik kattalikdagi suv o‘tlari ba’zan mikrobiologiyaning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Algologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlani-shi 19-asrning ikkinchi yarmida ota-bola Agerdlar hamda Kyutsin de Bari, G. Tyure, N. Prins-geym, L. S. Sentkovskiy-ning suv o‘tlarining morfologiyasi va sistematikasi sohasidagi tadqiqotlari bilan bog‘liq, 20-a.ning ikkinchi yarmida suv o‘tlaridan tibbiyot, qishloq xoʻjaligi, oziq-ovqat va xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarida foydalanish borasida erishilgan muvaffaqiyatlar Algologiyaning tez sur’at bilan rivojlanishiga olib keldi. O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekistonda Algologiyaning rivojlanishi akad. Akademik

M. Muzaffarov nomi bilan bog‘langan. Uning bevosita ishtiroki va rahbarligida 373O‘zbekiston algoflorasining tarkibi o‘rganilib, natijada ularning tarqalish qonuniyatlari kashf etildi. Suv o‘tlarni sun’iy yo‘l bilan ko‘paytirib, ulardan xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida foy-dalanish mumkinligi ilmiy tomondan tahlil qilindi.

2-rasm Fukuslilar

O‘zbekistonda Algologiyani rivojlantirishga qaratilgan yirik ilmiy asarlar nashr etildi. "O‘rta Osiyo tog‘ suv havzalarining suvo‘tlar florasi", "Suvo‘tlarning geografik tarqalishi", "O‘rta Osiyo ko‘k-yashil so‘vo‘tlari aniqlagichi", "Xlorella va uni qo‘llash", "O‘rta Osiyo suv havzalari va algoflorasining rivojlanishi va tarqalish qonuniyatlari", "O‘rta Osiyo protokokk suv o‘tlari aniqlagichi" kabi qator asarlar shular jumlasidandir. Bu sohadagi ishlar ayni vaqtda O‘zbekiston FA Botanika institutida davom ettirilmoqda.

3-rasm ektokarpus

Qo‘ng‘ir suvo‘tlar— Phacophyta Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tipiga faqat dengizlarda yashovchi 900 dan ortiq ipsimon yoki plastinkasimon tanali (tallomli) ko‘p hujayrali turlar kiradi. Qo’ng’ir suvo’tlar qo’ng’ir suvo’tlari vakillari sovuq va mo’tadil iqlimdagi dengizlarda yashaydi. Xromotoforida xlorofildan tashhari, so’ng’ir rangli alohida pigment fikoksantin bo’lib, ularni o’ziga xos rangga kiritadi.qo’ng’ir suvo’tlar koloniya bo’lib yashaydigan ko’p xujayrali organizmlardir. Bu sinf ba’zi vakillarining xujayrasida sismlarga ajralish kuzatiladi. Bu xujayralar har xil to’qimalar hosil qiladi. hamda tallomni morfoloigk jihatdan barg va poyasimon organlarga ajratadi. Xujayralarning po’sti sellyulozadan iborat, ba’zan pektin modda shimilgan bo’lib, shilimshislaniqh xususiyatiga ega. Bular sporalar va jinsiiy yo’l bilan ko’payadi. Ayrim vakillari istemol silinadi, ba’zilaridai kaliyli tuzlar, yod, atseton, spirt, sirka kislota va hokazolar olinadi.

Umumiy ma’lumotlar. Bo‘limga faqat dengizlarda hayot kechiradigan, tuzilishi va o‘lchami turli-tuman bo‘lgan, xromatoforlari qo‘ng‘ir rangli suvo‘tlari kiradi.

Qo‘ng‘ir suvo‘tlarining rangi ularning xromatoforida xlorofill va karotinning hamda qo‘ng‘ir pigment fukoksantin miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.

Qo‘ng‘ir suvo‘tlarining oddiy tuzilganlarining tallomi bir necha santimetr keladigan shoxlangan ipdan iborat. Yuksakroq darajada tashkil topganlarining vegetativ tanasi morfologik jihatdan ancha murakkab. Ularning anatomik tuzilishilari ham murakkab.Laminariya tartibiga kiruvchi eng yirik turlarning uzunligi 8-10m ga yetadi. Tallom interkalyar yoki ichki hujayra faoliyati natijasida o‘sadi. Hujayrasining po‘sti sellulozadan iborat bo‘lib, uni ustki qismi pektin bilan sug‘orilgan, pektin suvda shishib, shilimshiqlanadi.

Hujayra sitoplazmasida bitta yadro va xromatofor bor. Zaxira moddasi polisaxarid laminarin, ba’zilarida mannit to‘planadi.

Qong’ir suvoo’tlar asosan dengiz suvo’tlari bo’lib, ular sovuq suvli shimoliy va janubiy yarim sharlari dengizlarida keng tarqalgan. Tallomi morfologik va anotomik jihatdan diffirensiallangan. Ularning orasida bir hujayrali,kaloniyali,va oddiy shoxlanmagan ipsimon tallom bo’lmaydi.Hozirgi suvo’tlarning tallomi geterotrixiol tuzilishli,aksariyat vakillarida tallom yirik murakkab tuzilishga ega.Hujayra devori shilimshiqlangan yadroli va ko’p sonli vakuolaga ega.Hujayra devori atrofida joylashgan xramatoforalari har xil shaklda.

2.Qo’ng’ir suvo’tlarning eng xarakterli xususiyati xramatoforalarining qo’ng’ir rangda bo’lishidadir.Buning sababi xramatofora tarkibida xlorafill’’a’’va ”c”dan tashqari karatin hamda qo’ng’ir rang beruvchi pigmentlardan fukoksantin ko’p miqdorda bo’ladi.Xloraplastlari yoki xramataforalari po’stdan tashqari murakkab tuzilishga ega bo’lgan membranalar sistemasi bilan o’ralib yadro va xloraplastlari “endoplazmatik to’r”bilan bog’lanadi.Xloraplast matriksi parallel joylashgan uchta tillakoidli lamellalar ortasidan o’tib belbog’simon lamellalar bilan o’raladi.X loraplastda buyraksimon pirenoid bo’lib,tillakoidlardan ajraladi va erkin holda joylashadi.Genofori xalqasimon.Chetdagi lamellalari ostida joylashadi.Laminarindan assimilyatsiya maxsuloti sitoplazmada to’planadi.Bundan tashqari olti atomli spirt manit va yog’ tomchilari to’planadi.Manit shaklidagi hujayralarda ko’zcha va xivchinlar bo’ladi.Kopchilik vakillarida xivchin ikkita bo’lib,katta kichikligi va morfologik jihatdan geterokont va geteromorf shaklda bo’ladi.

Ko‘payishi. Vegetativ jinssiz va jinsiy yo‘llar bilan boradi.

Vegetativ ko‘payishi. Bir turlarida tallomning bo‘linishi bilan, ba’zilarida (Sphacelaria)da maxsus ajraluvchi kurtaklar yordamida amalga oshadi.

Jinssiz ko‘payishi ko‘pchilik turlarda zoosporalar yordamida, ayrimlarida tetrasporalar, juda kam turlarida monosporalar yordamida ko‘payadi. Zoosporalar diploid xramosomali o’simlikda hosil bo’ladi.Zoosporalar hosil bo’lishdan avval yadro reduksion bo’linadi va ikki xivchinli zoosporaga aylanadi. Diktiotalilar tartibi vakillarida bir uyali sporangiy tetrosporangida zoospora o’rniga reduksion bo’linishdan to’rtta harakatsiz aplospora-tetraspora hosil bo’ladi.

Jinsiy ko‘payishi izo-, getro-, va oogamiya yo‘li bilan boradi. Sinfning muhim tartiblari ektokarpuslar, diktiotalar va laminariyalar hisoblanadi.

Qo‘ng‘ir suvo‘tlarining rivojlanish davrasida gametofit nasl va sporafit nasllar gallanadi.

Qo‘ng‘ir suvo‘tlari bo‘limi feozoosporalar va siklosporalar sinflariga bo‘linadi.

Feozoosporalar (Phaeozoosprophyceae) sinfi. Bu sinfga tashqi ko‘rinishi va tuzilishi har xil bo‘lgan turlar kirib, ularning gametofiti va sporofiti mustaqil organizm shaklida mavjud hisoblanadi.Gametalar ko’p uyali yoki ko’p xonali sporangiy deb ataladigan xujayra ichida juda ko’p miqdorda kubiksimon bo’lib yetiladi.Har qaysi hujayra pratoplastidan bittadan gameta taraqqiy etadi.geterogametalar ko’p xonali sporangiyda yetiladi.Sporangiylari ikki xil,birinchisida ko’plab mayda xujayralardan,ikkinchisida esa kam sonli,lekin yirik hujayralardan tashkil topadi.Kichik sporangiydan mikrogameta ,yirik xujayrali sporangiydan mikrogametalar yetiladi.Ooganiya yo’li bilan ko’payganda uning ichida bitta tuxum xujayra yetishadi,anteridiydan ham faqat bitta spermatozoid taraqqiy etadi.Faqat fikuslilar tartibining vakillarida anteridiydan 64 ta spermatozoid ,oogoniya esa bitta,bazan ikkita,to’rtta,sakkiztagacha tuxum hujayra hosil bo’ladi.

Diktiotalilar tartibining vakillarida anteridiy ko’p xonali bo’lib xar bir xonadan bittadan spermatozoid rivojlanadi,bu spermatozoidlar bir xivchinligi boshqa qong’ir suvo’tlarning monid shaklidagi hujayrasidan farq qiladi.Zigota tinim davrini o’tmasdan,o’sib diploid o’simlikka aylanadi.

4.Qo’ng’ir suvo’tlarni sinflarga bo’lishda,ularning xayot siklida ro’y beradigan belgilar asos qilib olinadi va ana shu belgilarga asoslanib,ularni uchta sinfga bo’lish mumkin:teng generatsiyasimonlar(isogeneratae)-nasllar gallanishi teng bo’lishligi bilan xarakterlanadi,har xil genertsiyasimonlar (xeterogeneroceae)-nasllar gallanishi har xil,siklosporasimonlar (cuclasporeae )- nasllarning gallanishi umuman bo’lmaydi.Faqat bitta fukuslilar tartibiga ega. Qolgan hamma qo’ng’ir suvo’tlarda nasllarning gallanishi yaqqol ko’rinadi,ularda jinssiz ko’payish sodir bo’lmaydi.

5. Ektokarpusni (Ectocarpus)ni o‘rganish. Bu tartibga tallomi bir ydroli soxlanish qobiliyatiga ega bo‘lgan ipsimon suvo‘tlari kiradi. Bular simoliy va janubiy dengizlarning qirg‘oqlarida, suv osti substratlarga yopishib o‘sadi.Tallomi sarg’ish qo’ng’ir rangda bir necha sm uzunlikda.Tukchalar differensiyallanib qo’shimcha meristema hosil qilib interkalyar o’sadi.Jinssiz ko’payishi zoosporalar orqali kechadi.Zigota tinim davrini o’tmasdan diploid xromasomali jinssiz nasl beruvchi individga aylanadi. Ektokorpusning hayotiy siklda izomorf gallanish ko’rinadi.Bu jarayon ob havo va muhit sharoitining o’zgarishiga qarab, boshqacha bo’lishi ham mumkin.Ektokorpus boshqa sharoitga tushib qolsa uning sporafit nasl beruvchi ipida bir uyali sporangiylaridan tashqari holis sporalar hosil bo’ladi.

4-rasn Geterogenerasimonlar

Geterogenerasimonlar sinfi-Heterogeneratae.bu sinf bir necha tartibga bo’linadi.Bu tartibning biri Laminariyalar(Laminariales) hisoblanadi. Bu vakilning gametafiti bir biridan juda kam farq qiladi.Ular ipsimon o’simtalar shaklida bo’lib, reduksiyalangan mikroskopik hujayralardan iborat. Ba’zilarida jinsiy organlar bo’ladi. Erkak gametafitda mayday hujayrali

Anteridiy yuzaga keladi,urg’ochi gametafitda esa aogoniyda rivojlanadi.Tuxum hujayra yetilgandan so’ng urug’lanadi va zigota hosil bo’ladi.zigota darhol unadi va nasl beruvchi ko’p yillik o’simlikka aylanadi.Sporafit individ 8-10m uzunlikka va murakkab tuzilishga ega.Laminariyaning sporafiti bargsimon,plastinka poya va rizoidlarga bo’lingan.Rizoidlari bilan suv ostiga yopishib o’sadi.Sporafitda haqiqiy to’qimalar shakllangan.

Siklosporasimonlarsinfi-Cuclospareae. Bularga Fukuslilar misol. Tallomining tepasidan o’sishi jinssiz ko’payishning sodir bo’lmasligi,jinsiy ko’payishi oogamiya yo’li bilan borishi va jinsiy organlar tallomining botiq joylari-kontseptakula yoki skafediyalarda hosil bo’lishi bilan xarakterlanadi. Ularning tallomi murkkablashib differensiyallashgan.Poyachasi monopadial shoxlangan bo’lib,ulardan bargsimon plastinkalar va qisqa novdalar shakllanadi.Qisqa novdalarning uchida pufakchalarga o’xshash-konseptakula yoki skafediyalar ichida jinsiy o;rganlar taraqqiy etadi.Oogoniyada bitta tuxum hujayra,anteridiyda 64 ta spermatozoid vujudga keladi.Vegetativ ko’payish tallomning bo’laklarga ajralish natijasida sodir bo’ladi.Shimoliy dengiz qirg’oqlarida mazkur turga oid fukus(focus) turkumi keng tarqalgan.

6. Qo’ng’ir suv o’tlar hayot jaroyonida monad hujayraning bo’lishligi,shuningdek boshqa hamma guruxlarning qandaydir birlamchi fotosintez qiluvchi,pigmentlari ancha ustun bo’lgan,qo’ng’ir rang beruvchi xivchinlardan kelib chiqqan.Qo’ng’ir suvo’tlar qadimgi suv o’tlar guruxidan bo’lib uzoq davom etgan evolyutsiya jarayonida ularning shakllari saqlanmagan.Qo’ng’ir suv o’tlarning filogenetik sxemasini tuzishda tallomning o’xshashlik belgilari asos qilib olingan.Bularning evolyutsiyasi difeletik bo’lib,evolyutsiyaning birinchi yo’nalishi sfaselyariyalilar,diktiotalilar va laminariyalarni birlashtiradi.yirik tallomli qo’ng’ir suv o’tlar kishilar xayotida muxim ahamiyatga ega.Ulardan to’qimachilik,oziq ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladigan yelimsimon modda-algin olinadi.Primore o’lkasidagi dengiz qirg’oqlarida to’plangan qo’ng’ir suv o’tlar chirindilar tarkibida azot va kaliy tuzlari ko’p bo’ladi,shuning uchun ham ular o’g’it sifatida ishlatiladi.Sharq mamlakatlarida Laminaria japonica(dengiz karami) oziq-ovqat sifatida ishlatiladi.

Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ba’zilari 20–30 sm kattalikda bo‘lsa, ba’zilarining uzunligi 1 m dan oshadi va, nihoyat, ayrimlarining uzunligi 300–400 metrni tashkil qiladi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar vakillarining hujayrasida xlorofill, fukoksantin, karotin pigmentlari mavjud. Shuning uchun bu xildagi organizmlarning rangi qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish-qo‘ng‘irdir. Quyosh nuri ta’sirida fotosintez protsessi ro‘y beradi va hujayrada qand, laminarin kabi karbon suvlardan iborat oziq moddalar to‘planadi.

5-rasm laminariya

Jinssiz va jinsiy ko‘payadi, jinssiz ko‘payish ko‘pincha harakatchan zoosporalar, qisman harakatsiz 4 ta sporalar (tetrospora) hosil qilish yordamida sodir bo‘ladi. Jinsiy ko‘payish turlariga qarab izogamiya, geterogamiya va bogamiya shaklida bo‘ladi. Ba’zi qo‘ng‘ir suvo‘tlarda jinssiz ko‘payish bilan jinsiy ko‘payish gallanib turadi. Bunday holga nasllar gallanishi deb ataladi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ko‘pchiligi sovuq va o‘rtacha iqlimli dengiz va okeanlarda uchraydi. Sargassum deb ataluvchi bir guruh qo‘ng‘ir suvo‘tlar tropik dengizlarda uchraydi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning eng keng tarqalgan vakillaridan ektokarpus, laminariya, diktiota, fukus, sargassum, dilofus, sfatselyariya, kutleriya, makrotsistis, tsistozira, alariya kabilarni ko‘rsatish mumkin. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ham bir necha vakillari xo‘jalikning turli sohalarida katta ahamiyatga ega.