Urganch davlat universiteti zohid jumaniyozov tarjimaning nazariy va amaliy asoslari

Tarjimada ma’noviy va shakliy aniqlik. Tarjima jarayonini biz yuqorida biror tildagi matnni ikkinchi bir tildagi matnga transformatsiya qilish, o’zgartirish deb ta’riflab o’tdik. Demak, tarjima jarayonida albatta ikkita matn (A.I.Smirnitskiy bo’yicha “nutq asarlari”) mavjud bo’ladi. Bulardan bittasi boshlang’ich, dastlabki matn hisoblanadi va ikkinchi matnga bog’liq bo’lmagan holda yaratiladi. Ikkinchi matn esa birinchi matn asosida ma’lum uslubiy-lisoniy operatsiyalar, ishlar bajarish yo’li bilan vujudga keladi. Birinchi matn asl matn yoki original nusxa deb aytilsa, ikkinchi matn tarjima matni yoki tarjima deb ataladi (“tarjima” so’zining birinchi ma’nosida). Asl matn qaysi tilda aytilgan yoki yozilgan bo’lsa, o’sha tilni asl matn tili (qisqartirib AMT) deb ataymiz. Tarjima matni qaysi tilda yaratilgan bo’lsa, o’sha tilga tarjima tili ( qisqartirib TT) deb nom qo’yamiz.

Tarjima mohiyatini aniqlashda quyidagi savolga javob berish o’ta muhim hisoblanadi: nimaga asoslanib biz tarjima matnini asl matnga adekvat tarzdagi ekvivalent, har jihatdan teng yoki muqobil deb to’amiz? Masalan, nima uchun “Mening akam Myunxenda yashaydi” gapi nemischa (1) “Mein Bruder lebt in Mьnchen” gapining tarjimasi deb ayta olamizu, “Men universitetda o’qiyman” gapi yuqorida keltirilgan nemischa gapning tarjimasi deb ayta olmaymiz?

Ma’lumki, tarjima jarayonida biror tildagi matnni ikkinchi tildagi xohlagan matn bilan almashtirib bo’lmaydi. Tarjima jarayoni ixtiyoriy ravishda emas, balki ma’lum bir qoidalar asosida sodir bo’ladi. Agar ushbu qoidalarga rioya qilinmasa, tarjima haqida gapirishga o’rin qolmaydi.

AMTdagi matnni TTdagi matnga almashtirishda ma’lum bir invariant saqlanib qolishi shart. Ushbu invariantning saqlanib qolish darajasi tarjima matnining asl matnga nisbatan muqobillik yoki adekvatlik darajasini aniqlab beradi. Tarjima jarayonida nima invariant bo’lib saqlanib qoladi? Bu muammoni yechishda quyidagilarni inobatga olish kerak.

Har bir belgining ikki tomoni bo’ladi: shakl va ma’no. Til o’ziga xos belgilar tizimi bo’lganligi sababli til birliklari ham ikki tomonga ega: ham shakl, ham ma’noga. Bu borada tarjima uchun quyidagi fakt hal qiluvchi rol o’ynaydi: turli tillar shakl jihatdan farq qiluvchi, ammo ma’no jihatdan bir xil bo’lgan til birliklariga ega.

Masalan, yuqorida keltirilgan gaplarda nemischa “Bruder” so’zi o’zbekcha “aka” so’zidan shakl jihatidan farq qiladi-yu, ammo ma’no jihatidan unga o’xshash. (Hozircha biz turli tillarga oid bo’lgan birliklarning ma’no jihatdan odatda to’liq emas, balki qisman o’xshash bo’lishlarini inobatga olmayapmiz. Masalan, nemischa Bruder so’zi “aka” ma’nosidan tashqari yana “uka” degan ma’noga ham ega. Bunday hodisa, ya’ni turli tillarga mansub birliklarning ma’nolarini qisman o’xshashligi tarjima jarayonini qiyinlashtirsa ham, ammo uning mohiyatini o’zgartirmaydi.)

Shu asosda quyidagini ta’kidlab o’tishimiz mumkin. Nemischa “Bruder” so’zini o’zbekcha “aka” so’zi bilan almashtirganimizda tarjima jarayoni sodir bo’ladi, chunki shakl jihatidan farq qiladigan bu so’zlar ma’no jihatidan o’xshash yoki ekvivalentdir. Aslida esa, minimal matn (nutq asari) sifatida gap xizmat qilishi sababli, tarjima jarayoni albatta kamida bitta gap (bir necha gap) doirasida sodir bo’ladi. Turli tillarga mansub birliklarning ma’nolari bir-birlariga to’g’ri kelmasliklari odatda gapda bartaraf etiladi.

Yuqorida zikr etilgan misolimizdan kelib chiqqan holda, shuni aytish joizki, tarjimada biz faqatgina nemischa “Bruder” so’zini o’zbekcha “aka” so’ziga, yoki nemischa “lebt”ni o’zbekcha “yashaydi” so’ziga almashtirib qo’ymasdan, balki butun nemischa gapni (1) “Mein Bruder lebt in Mьnchen” o’zbekcha “Mening akam Myunxenda yashaydi” gapiga almashtiramiz, bu o’rinda “yashaydi” so’zini “istiqomat qiladi” birikmasiga almashtirish ham mumkin. Har ikki holatda ham gaplar shakl jihatidan farqli, ma’no jihatdan esa o’xshash.

Yuqoridagilarni inobatga olib, tarjimaga aniqroq ta’rif berishimiz mumkin:

Tarjima deb bir tildagi nutq asarini ikkinchi tildagi nutq asariga o’girish, o’zgartirish jarayoniga aytiladi; ushbu jarayonda nutq asarining ma’nosi o’zgarmasdan saqlanib qolishi shart.