Fraktsiya kattaligi, mm
>
0,25
0,25
-0,1
0,1
-0,05
05
-0,01
0,01
-0005
0,005
-0,001
<
,0010
<
0,.01
0-30
2,10
4,30
14,62
38,50
11,44
12,0
17,04
40,48
30-50
3,83
3,12
17,6
41,38
11,60
13,0
9,47
34,07
58
30-50
3,83
3,12
17,6
41,38
11,60
13,0
9,47
34,07
50-70
3,21
5,23
17,2
40,37
10,30
14,80
8,9
34,00
70-100
2,64
6,10
18,7
38,70
9,17
11,5
13,2
33,87
Zarrachalarnig bunday miqdori N.A.Kachinskiyning tuproqni mexanik tarkibi
bo‘yicha qabul qilingan shkalasiga ko‘ra o‘rta mexanik tarkibga xosdir. SHuni
qayd qilish kerakki, tuproqning 0,01 mm dan kichik bo‘lgan zarrachalar miqdori
yuqori
qatlamdan
pastki
qatlamlarga
borgan
sari
kamayib
borishi
kuzatildi.Umuman olganda tajriba maydoni tuprog‘inig yuqori 1 m. qatlami o‘rta
mexanik tarkibli, keyingi qatlamlar tarkibi nisbatan yengil va quyi ya'ni 120-150
sm dan keyingi qatlamlarda qum va shag‘al aralash uchraydi.
Tuproqni hajmiy massasi
Haydov qatlamining tuzilishi tuproqda biokimyoviy, kimyoviy va fizik
jarayonlarni kechishida muhim ro'l o‘ynaydi. O‘simliklar ildiz tizimining
rivojlanishiga bevosita ta‘sir etadi va u orqali oshqovoq o‘simligining umumiy
rivojlanishini belgilaydi. Tuproqning suv fizik xossalari uning turi, mexanik
tarkibi, tuzilishi, organik va mineral moddalarning miqdori, strukturasi,
madaniylashganligi va yerga ishlov berish darajalariga bog‘liq holda turlicha
bo‘ladi. O‘tloqi tuproqlar respublikada tarqalgan tuproqlarga nisbatan qulay suv-
fizik xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi.
Biz tajriba dalasida turli oshqovoqni sug‘orish rejimi ta‘sirida tuproqning
suv-fizik xossalarini o‘rganishga alohida e‘tibor qaratdik. Tuproq haydov
qatlamining tuzilishini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib uning
hajmiy og‘irligi hisoblanadi.Tajriba qo‘yish oldidagi tuproqning hajmiy og‘irligi
haydov qatlami (0–30 sm) da 1,36 g/sm
3
ni, haydov osti qatlami (0–50 sm) da 1,43
g/sm
3
ni va umuman 1 m. li qatlamda o‘rtacha 1,39 g/sm
3
ni tashkil etdi. Dalani
59
shudgordan oldin sug‘orish, shudgorlash, ekishga tayyorlash, ekish va urug‘ suvi
berish tuproqning hajmiy og‘irligiga turlicha ta‘sir etdi. Masalan, tajriba sxemasiga
muvofiq
shudgordan
oldin
sug‘orilgan
va
sug'orishrejiminiCHDNSnisbatantuproqnamligi 60 foizbo‘lgan 1- variantlarida 0–
30 sm. li qatlamda tuproqning hajmiy og‘irligi 1.42 va 0–50 sm. li qatlamda 1,44
g/sm
3
ni tashkil etgan bo‘lsa, sug'orishrejiminiCHDNSnisbatantuproqnamligi 70
foizbo‘lgan 2- variantda tegishlicha 1,40 va 1,42 g/sm
3
ni (yuqoridagi
variantdagiga
nisbatan
0,02
g/sm
3
kam),
sug'orishrejiminiCHDNSnisbatantuproqnamligi 80 foizbo‘lgan 3- variantda esa
1,38 va 1,40 g/sm
3
ni tashkil etdi. Bu 1 va 2–variantlardagiga nisbatan 0,04 g/sm
3
kamdir.
4.5.1.2- jadval
Tajriba dalasi tuprog‘ining hajmiy og‘irligi, g/sm
3
(Uch yil uchun o‘rtacha)*
Tuproq
gorizontla
ri, sm
Tajriba bo-
shida
o‘rtacha (3-
var.)
Variantlar bo‘yicha hajmiy og‘irlik
1
2
3
1
2
3
Mavsum boshida
Mavsum oxirida
0-10
1,33
1,39
1,37
1,35
1,45
1,47
1,46
10-20
1,36
1,42
1,41
1,39
1,47
1,50
1,48
20-30
1,39
1,45
1,43
1,41
1,50
1,53
1,561
30-40
1,42
1,47
1,44
1,44
1,53
1,54
1,52
40-50
1,43
1,46
1,44
1,43
1,48
1,51
1,50
50-60
1,43
1,43
1,43
1,43
1,44
1,47
1,46
60-70
1,42
1,42
1,42
1,42
1,43
1,44
1,44
70-80
1,40
1,40
1,41
1,41
1,41
1,42
1,42
80-90
1,38
1,39
1,38
1,39
1,38
1,39
1,39
90-100
1,38
1,38
1,39
1,38
1,38
1,39
1,39
60
0-30
1,36
1,42
1,40
1,38
1,47
1,50
1,48
0-50
1,39
1,44
1,42
1,40
1,49
1,52
1,49
0-70
1,40
1,43
1,42
1,41
1,47
1,49
1,48
0-100
1,39
1,42
1,41
1,41
1,45
1,47
1,46
Umuman olganda tuproq hajmiy og‘irligining variantlar bo‘yicha o‘zgarishi
haydov va haydov osti qatlamlarida kuchli namoyon bo‘ldi. CHuqur qatlamlar
(50–100 sm)da bu ko‘rsatkichning tajriba boshi va oxiridagi qiymatlari deyarli
farq qilmadi.
4.5.2. Ang’izga ekilgan oshqovoqning tuproq suv o’kazuvchanlik
xususiyatira ta’siri.
Suv o‘tkazuvchanlik tuproqning muhim suv-fizik xususiyatlaridan biri
bo‘lib, u tuproqning suvni singdirish va pastki qatlamlarga o‘tkazish qobiliyatini
tavsiflaydi – ushbu jarayon filtratsiya deb tushuniladi. Suv o‘tkazuvchanlik
tuproqning mexanik tarkibi, strukturasi, chirindi miqdori, qovushmasi va
sho‘rtoblik darajasiga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi. Tadqiqot olib borilgan o‘tloqi
tuproqlar o‘rtacha suv o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lib, har xil sug‘orish rejimlari
ta‘sirida uning qiymatlari variantlar bo‘yicha turli miqdorlarni tashkil etdi.
Tajribalarda olingan ma‘lumotlardan ko‘rinib turibdiki, mazkur
tuproqlarning 6 soatdagi suv o‘tkazuvchanligi tajribalarni qo‘yish arafasida
(bevosita ekishdan oldin) 2015 yil 813,2 m
3
/ga. ga, 2016 yil – 798,4 va 2017 yil
805,9 m
3
/ga. ga teng bo‘ldi. Dastlabki 1 va 2- soatlarda tuproqning suv
o‘tkazuvchanligi eng katta qiymatlar (237,4–157,1 m
3
/ga) ni tashkil etgan bo‘lsa,
navbatdagi kuzatish soatlarida tuproqning ustki qatlamini sug‘orish ta‘sirida ancha
zichlashuvi oqibatida doimiy ravishda kamayib bordi va 6- soatda eng kam
qiymat – 83,3–78,8 m
3
/ga. ga teng bo‘ldi. Ushbu ma‘lumotlar bunday tuproqlar
turkumi tavsifiga to‘liq keladi.
Shudgordan oldin sug‘orish, shudgorlash, dalani ekishga tayyorlash, ekish,
sugorish rejimining o‘zgarishi tuproqning suv o‘tkazuvchanlik xususiyatlariga
61
turlicha ta‘sir etdi. Ushbu tadbirlar to‘liq qo‘llanilganda sug'orish rejimini
CHDNS nisbatan tuproq namligi 60 foiz bo‘lgan 1- variantda bu ko‘rsatkich
mavsum boshida 2015 yil 665,3 m
3
/ga. ni, 2016 yil – 625,3 va 2017 yil 647,9
m
3
/ga. ni tashkil etgan bo‘lsa, bu tadbirlardan sug'orish rejimini CHDNS nisbatan
tuproq namligi 70 foiz bo‘lgan 2- variantda tegishli ravishda 727,1; 703,1 va 712,6
m
3
/ga. ga, sug'orish rejimini CHDNS nisbatan tuproq namligi 80 foiz bo‘lgan 3-
variantda 695,4; 672,4 va 684,1 m
3
/ga. ga teng bo‘ldi.
Shunday qilib, shudgordan oldin sug‘orilgan va urug‘ suvi berilgan
variantlarda tuproqning suv o‘tkazuvchanligi sug'orish rejimini CHDNS nisbatan
tuproq namligi 60 foiz bo‘lgan variantdagiga nisbatan 30,1–47,1 m
3
/ga, faqat
sug'orish rejimini CHDNS nisbatan tuproq namligi 60va 70 foiz bo‘lgan
variantdagiga nisbatan 61,8–77,8 m
3
/ga kam bo‘lgan. Bu holat shudgordan oldin
sug‘orilgan 1 variantda tuproq namligini bunday sug‘orish sonining ortishi 3-
variantdagiga nisbatan bir muncha yuqori bo‘lishligi va tuproqni ekishga
tayyorlash jarayonida uni nisbatan ortiqcha zichlashuvi (hajmiy massa
ma‘lumotlari keltirilgan 4.5.2.1-jadvalga qaralsin) orqali izohlanadi. Bu yerda
qo‘shimcha ravishda quyidagi holatga guvoh bo‘lish mumkin: shudgordan oldin
sug‘orilgan va urug‘ suvi berilmagan 2- variantda shudgordan oldin sug‘orilmagan
va urug‘ suvi berilgan 3- variantdagi qiymatlarga nisbatan suv o‘tkazuvchanlik bir
oz yuqori bo‘lgan, ya‘ni shudgordan oldin sug‘orish urug‘ suvi berishga nisbatan
agronomik nuqtai nazardan ma‘lum bir ahamiyatga ega hisoblanadi.
Demak, o‘suv davridagi sug‘orish sonining ortishi bilan tuproqning
zichlashuvi ortadi va uning suv o‘tkazuvchanligi kamayib boradi. Umuman
olganda dalani ekishga tayyorlash, ekish tadbirlari va undan keyingi sug‘orishlar
rejimini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash tuproqning suv o‘tkazuvchanlik xususiyatini
qisman bo‘lsada boshqarish imkoniyatini beradi.
62
Do'stlaringiz bilan baham: |