|
Didaktik pragmatizm kontseptsiyasi.
XX asr boshlarida chet el va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta`limi masalalari bo`yicha pragmatik (yunoncha «pragma» – harakat, amaliyot) g`oyasi keng tarqaldi. Pedagogikada mashhur pragmatizm tarafdori Djon Dyun (1859-1952 yillar) maktab ta`limining o`z kontseptsiyasini yaratishga ko`p urindi. Bu yo`nalishlar vakillari (Dj.Dyun, G.Kershenshteyner) o`qitish bu o`quvchining “tajribasini qayta tashkil etish” uzluksiz jarayoni deb hisoblaydilar.
O`qitishni Dyun kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal etishga oid bolalar faoliyatini tashkil etish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy boshlang`ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: “Oldindan tuzilgan o`quv kurslari kerak emas”, “O`qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish kerak”, “Bola o`qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak”, “Bajarish yordamida o`qitish – maktabda asosiy metod”. SHunday qilib, Dyun maktabda ta`lim va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad etadi, ilmiy ta`limni tan olmaydi va o`qishni tor hamda o`quvchilarning qiziqishlariga asoslangan praktitsizmidan iborat hisoblaydi.
Mazkur nazariya asosida uning izdoshi Uilyam Kilpatrik 20-yillarda “o`qitishning loyihali tizimi” (yoki loyihalar metodi)ni ishlab chiqdi, uning mazmuni o`z qiziqishlaridan kelib chiqib bolalar o`qituvchi bilan birga qandaydir amaliy masalaning yechimini loyihalashtirishlaridan iborat. Misol uchun, o`yinchoq uychaning qurilishi amaliy faoliyatga kiritiladi va uning davomida til, matematika, boshqa fanlari bo`yicha u yoki bu ma`lumotlarni bilib oladilar. Bu nazariya ommaviy maktabda ta`lim darajasini pasaytirishi mumkinligini tushunish qiyin emas.
Amerikalik pedagoglar I.Adler, Dj.Brunner va boshqalar Dyun nazariyasi amerika maktablari rivojlanishini ortga tortganini aytadilar va ta`limni modernizatsiyalashtirish hamda takomillashtirish yo`llarini izlaydilar.
Ko`plab pedagoglar - A.Disterveg, K.D.Ushinskiy, M.Behbudiy va A.Avloniylar maktab ta`limiga taalluqli ko`plab qimmatli g`oyalarni ilgari surganlar. Ular xalq maktablari, yangi usulli maktabda ta`lim darajasini oshirish, tabiiy-ilmiy fanlar va gumanitar fanlar birligi tarafdori edilar.
Bugungi kunda turli ta`lim kontseptsiyalari mavjud. Kontseptsiyalardan biri ta`lim mazmunini ta`lim muassasalarida o`rganiladigan fanning pedagogik moslashtirilgan asoslari sifatida talqin qiladilar. Bu yerda shaxsning ijodga qobiliyati, erkin tanlashni amalga oshira bilishi, odamlarga haqqoniy munosabatlarda bo`lishi kabi sifatlari chetda qolib ketadi. Ushbu yondoshish o`quvchilarni fan va ishlab chiqarishga jalb etishga qaratilgan, lekin demokratik jamiyatda mustaqil hayotga yo`naltirishga emas. Amalda odam bu yerda ishlab chiqarish omili sifatida ishtirok etadi (avtoritarizm).
Boshqa bir kontseptsiya ta`lim mazmunini o`quvchi o`zlashtirishi kerak bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar majmui sifatida qaraydi. Bu kontseptsiya mualliflari bilim va malakalarni egallab olish odamga zamonaviy jamiyatda mos ravishda hayot kechirishga imkon beradi deb hisoblaydilar. Odamdan faqatgina u bilishi va bajara olishini talab etish yetarli. Bunday holatda ta`limga talablar ham quyidagicha bo`ladi: o`sib kelayotgan avlodga ona tili. matematika, fizika va boshqa fanlar bo`yicha bilim va malakalar berish zarur.
Milliy umumiy o`rta ta`lim maktabi hozirgi zamon sharoitlarida rivojlanishi uchun bu yetarli emas. Jamiyatning o`quvchilardan faqat ma`lum o`quv fanlari mazmunini emas, balki ularda iroda kuchi, o`z harakatlari uchun, jamiyat va mamlakat taqdiri uchun mas`uliyatli, atrof-muhitni himoya qilish; millatchilik va diniy aqidaparastlikka yo`l qo`ymaslik va shu kabi sifatlarni rivojlantirishni talab etadi. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (1997)da zamonaviy ta`lim mazmuni ijodiy, mustaqil fikrlovchi demokratik jamiyat fuqarosini shakllantirish vazifalariga mos kelishi kerak deb yozib qo`yilgan.
Rossiya ta`lim akademiyasi (RAO) haqiqiy a`zosi V.V.Krayevskiy tomonidan ilgari surilgan kontseptsiyada qayd etilishicha, ta`limning asosiy ijtimoiy vazifasi ajdodlar tomonidan to`plagan tajribalarni avlodlvrga uzatish hisoblanadi.
Mazkur kontseptsiya mazmunida ta`lim mazmuni quyidagi to`rtta tashkiliy elementlardan iborat bo`ladi:
idrok etish faoliyatini amalga oshirish usullari qayd etilgan shaklidagi idrok etish faoliyati (bilimlar);
amaliy faoliyatni amalga oshirish usullari shaklida qayd etilgan amaliy faoliyat tajribasi (ko`nikma va malakalar);
muammoli vaziyatlar, nostandart vaziyatlarda yangi masalalarni hal etish shaklida (ijodiy faoliyat tajribasi);
atrof-muhitga, bir-biriga, emotsional qadriyatli munosabatlar tajribasi, ya`ni, emotsional, axloqiy, estetik tarbiyalash.
Mazkur elementlar o`zaro bog`liq va bir-biriga asoslangandir. Mamlakalar bilimlarsiz bo`lishi mumkin emas. Odamning ijodiy faoliyati bilimlar va ko`nikmalar mazmunli ma`lum materialida amalga oshiriladi. Ma`naviy-axloqiy tarbiyalilik odam yashaydigan jamiyatining xulq ko`nikma va malakalarini egallab olganligini ko`zda tutadi. Ijtimoiy tajribaning bu elementlarini o`zlashtirish odamga jamiyatda muvaffaqiyatli yashash, yaxshi bajaruvchi bo`lish bilan birga mustaqil harakat qilish, jamiyatni o`zgartira olish, ijtimoiy taraqqiyotga o`z hissasini qo`sha olishga imkon beradi. SHuning uchun umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi birinchi navbatda, hayotga tayyorlaydi, ikkinchidan, inson ushbu tartibga o`z hissasini qo`shish, xatto uni qayta tuzishga ham qodir bo`ladi. Akademik V.V.Krayevskiyning kontseptsiyasi o`qituvchini o`quvchilar ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar tizimi, odamlarga insonparvarlik munosabatini shakllantirish, erkin fikrlovchi, barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyatga yo`naltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
