|
taklif qonuni
deyiladi. Bozorda taklif
qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari boshqa bir qator omillar ham
ta ’sir qiladi:
• resurslaming narxi;
• ishlab chiqarish texnologiyasi;
• soliq va subsidiyalar;
• boshqa tovarlaming narxi;
• narx o ‘zgarishining kutilishi;
• bozordagi sotuvchilaming soni;
• xaridorlaming daromadlari.
Bu omillaming har birini tushuntirishga harakat qilamiz:
• resurslarga sarf qilinadigan xarajatlar bilan taklif o ‘rtasida o ‘zaro
b o g iiq lik mavjud. Resurs narxi pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytiradi. Natijada taklif qilinadigan tovarlar va xizmatlar ko ‘payadi
va aksincha b o iad i. Masalan, mineral o ‘g ‘itlar narxini oshib borishi
g ‘alla taklifini kamaytiradi.
• texnologiyalaming takomillashuvi mahsulot birligini ancha sama
rali ishlab chiqarishga imkon beradi. Masalan, paxta zararkunandalariga
qarshi ancha samarali biologik usullaming yaratilishi paxta tolasining
miqdorini va sifatini oshiradi, taklifi ko ‘payadi.
• ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi.
Shu sababli soliqlaming oshishi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi
uning taklifmi qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chi
qarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlami kamay
tiradi va uning taklifi oshiradi.
• boshqa tovarlar narxlarining o ‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini
o ‘zgartiradi. Masalan, q o ‘y go ‘shti narxining pasayishi mol go'shti
taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti
taklifmi oshiradi.
104
• kelgusida m ahsulot narxining o ‘zgarishining kutilishi ham ishlab
chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish
xohishiga ta ’sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining
keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
• tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik k o ‘p b o isa , taklif qilinadi-
gan mahsulot miqdori shunchalik k o ‘p b o ia d i, chunki tovar ishlab chi
qarish k o ‘payadi.
Taklif hajmining o ‘zgarishiga tovam ing saqlanish xususiyati, saq
lash xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta ’sir k o ‘rsatadi.
M asalan, uzoq vaqt saqlab bo ‘lmaydigan qishloq xo'jalik va oziq-ovqat
mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o ‘zgaruvchan bo‘ladi. Qishloq
xo'jaligiga yaroqli bo ‘lgan yerlar cheklangan bo'Isa, uning narxi
qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib boim ayd i. Ijodiy kasb soha
xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va
boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham
noo‘zgaruvchan b o ia d i. Talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan
doimo m a’lum nisbatda b o ia d i va nisbatlar o ‘zgarib turadi. B a’zan talab
miqdori taklif miqdoridan oshib ketib narx k o ‘tarilsa, ayrim paytda taklif
miqdori talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab
miqdori bilan taklif miqdori o ‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng b o ig an
holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan
holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Talab va taklif tushun-
chalari tahlili, sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab
chiqish imkonini berdi, ular o'rtasidagi mos kelishlik o ‘z ifodasini
muvozanatli narxda topadi. Talab narxga qandaydir darajada egiluvchan
b o iad i. Masalan, narxning bir foizga o ‘zgarishi talabning necha foizga
o ‘zgarishini ifodalovchi ko‘rsatkich talabning narx b o ‘yicha egiluvchan-
ligi ko'rsatkichi deyiladi. Endi talab elastikligi va uning turlarini tahlil
qilamiz:
E lastiklik
bir o ‘zgaruvchining boshqa bir o ‘zgaruvchi ta ’siri osti-
da o'zgarishi. Talabning elastikligi bu narx o ‘zgarishiga nisbatan talab
miqdorining o ‘zgarish reaksiyasi: narxning ozgina o ‘zgarishi, talabning
nisbatan k o ‘proq o ‘zgarishiga olib kelsa, biz bu talabni elastik deyiladi.
Narxning ozgina o ‘zgarishi, talabning nisbatan kamroq o ‘zgarishiga olib
kelsa, biz talabni noelastik deyiladi.
Talabning elastikligi =
Talab m ig d o rm i Vo o 'zg a n M
Narx m iqdorini
%
o' zgaishi
105
Е
(
1
)
Q
Р
Agar talab miqdorining present o ‘zgarishi, narxning protsent o ‘zga-
rishidan katta b o is a talab elastik bo‘ladi.
T alab m iqdorini % o ’ zgarishi
^ j
N arx m iqdorini V oo'zgaishi
Talab elastik holatda: narxning pasayishi jam i daromadni oshishiga
olib keladi, narxning oshishi esa jam i daromadni pasayishiga olib keladi.
M isol: Tovar narxning 10 dan 8$ ga tushishi talabni 100 birlikdan
dan 150 birlikka olib kelsin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
