Urganch davlat universiteti Filologiyasi fakulteti o'zbek tili ta'lim yo'nalishi

Urganch davlat universiteti

Filologiyasi fakulteti o'zbek tili ta'lim yo'nalishi

202-guruh talabasi Ochilova Dildoraning

Ó'zbek adabiyoti tarixi fanidan tayyorlagan

taqdimot ishi

Mavzu:May,tarso,soqiy,jom,xarobot timsollari

keltirilgan baytlarni to'plash

Reja:

1.Mumtoz adabiyotda g'azal tushunchasi haqida.

2.Navoiy baytlarida tasavvufiy timsollar

3.May,tarso,jom,soqiy,xarobot timsollari keltirilgan baytlar

G'azal -arabcha so'z bo'lib,"oshiqona so'z","ayollarga xushomad","sevish","muhabbatni izhor etish","ishqiy she'r"degan ma'nolarni bildiradi.G'azal arab adabiyitida 6-7-asrlarda paydo bo'lgan,fors adabiyotiga 10-asrda kirib kelgan.Sharq xalqlari tafakkuri tarixida chuqur ildiz otgan tasavvuf ta'limotini yaxshi bilmay turib,Alisher Navoiy dunyoqarashi va adabiy merosini barcha murakkabliklari,falsafiy teranligi bilan to'liq holda to'g'ri,haqqoniy yoritib berish mushkul.Navoiy merosi-yaxlit bir adaboy borliq,bebaho ma'naviy xazina.Uning ilohiy asarlarida juda ham ko'p yorqinliklar mavjud.

Ular zohiriy jihatdan qanday bo'lsa,botiniy jihatdan bir xil falsafiy-tasavvufiy qarashlar silsilasiga borib taqaladigan o'zaro uzviy aloqador asalra hisoblanadi.Ularning birini ikkisisiz tushunish qiyin.Shunday ekan,shoir asarlarida uchraydigan ishq,may,tarso,soqiy,jom,mayxona,xarobot,sog'ar,qadah,xum,ko'ngil,mahbub singari ko'pdan ko'p kinoya-timsollar,ramziy ma'nolar asrori hamda uning ijodi yaxlit bir butunlikda olib tekshiriladi.

Masalan,quyidagi g'azalni olaylik:

Kamand uchiga yetkurmas g'amu andesha ayyori,

Biyik chokmish magar mayxona tomin sun me'mori.

Xumorim za'firida kaxgil isi to yetti mast o'ldum,

Suvalmishdur magar may loyidin mayxona devori.

Ushbu g‘azal o‘zidan keyin keladigan g‘azallar uchun ma’lum ma’noda dasturiy xususiyatga ega. Ya’ni unda ulug‘ shoir dunyoqarashining asosiy yo‘nalishi aks etgan va u keyingi g‘azallarda davom ettirilgan. Shu ma’noda mazkur g‘azal ma’nolarini to‘g‘ri tushungan odam Navoiy devonlaridagi boshqa g‘azallarni ham anglab yetishga kalit topadi va shoir ideallari olamiga kirib boradi.

BIR G‘AZAL MA’NOSI

Najmiddin KOMILOV

Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo,

«Yor aksin mayda ko‘r» deb, jomdin chiqti sado.

G‘ayr naqshidin ko‘ngul jomida bo‘lsa zangi g‘am,

Yo‘qtur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g‘amzudo.

Ey, xush ul maykim, anga zarf o‘lsa bir sing‘an safol,

Jom o‘lur getiynamo, Jamshid, ani ichkan gado.

Jomu may gar buyladur, ul jom uchun qilmoq bo‘lur,

Yuz jahon har dam nisor, ul may uchun ming jon fido.

Dayr aro hush ahli rasvo bo‘lg‘ali, ey mug‘bacha,

Jomi may tutsang meni devonadin qil ibtido.

Toki ul maydin ko‘ngul jomida bo‘lg‘ach jilvagar

Chehrai maqsudi mahv o‘lg‘ay ham ul dam moado.

Vahdate bo‘lg‘ay muyassar may bila jom ichrakim,

Jomu may lafzin degan bir ism ila qilg‘ay ado.

Sen gumon qilg‘andin o‘zga jomu may mavjud erur.

Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido.

Tashnalab o‘lma, Navoiy, chun azal soqiysidin

«Ishrabu, yo ayyuhal-atshon» kelur har dam nido.

Lug‘at

1. Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo – Quyosh kosasining aksidan hidoyat (yo‘l ko‘rsatuvchi, rahnamolik qiluvchi) nurlar porlab chiqdi.

2. Yor – do‘st, sevgili. Ammo bu yerda Xudovand ma’nosida keltirilgan.

3. Aks – ilohiy nurning tajallisi, jilolanib, porlab ko‘rinishi.

4. May – ichimlik. Orifona ma’noda ilohiy tajalliydan sarxushlik, muhabbat zavqining to‘lib-toshishi.

5. Jom – may ichiladigan idish, kosa. Bu yerda 1) orif inson qalbi va 2) ilohiy tajalliy aks etgan moddiy dunyo, borliq ma’nolarida kelgan.

6. G‘ayr – Alohdan boshqa narsalar, ya’ni dunyo. G‘ayr naqshi – dunyo tashvishlari.

7. Soqiy – 1) yaqin do‘st; 2) ma’shuqa; 3) piri komil; 4) Parvardigor. Bu baytda piri komil ma’nosida keltirilgan.

8. Mayi vahdat – birlik, yagonalik mayi. Orifona ma’noda Xudo diydoriga oshiq insonning qalbida ilohiy nur porlab, uning ruhining Mutlaq ruh bilan qo‘shilishi va shu tufayli oliy ma’naviy lazzat topishi. Ayni paytda ilohiylik va moddiylikning birlashuvi, jamuljam bo‘lishini ham anglatadi.

9. Masallik – kabi, o‘xshagan, bamisoli.

10. G‘amzudo – g‘amni, dunyo tashvishini ketkizadigan.

11. Zarf – idish.

12. Sing‘an safol –safol kosa parchasi, ko‘chma ma’noda siniq ko‘ngil, xoksorlik.

13. Getinamo – olamni ko‘rsatuvchi.

14. Jamshid – qadimgi eron podsholaridan.

15. Nisor – bag‘ishlash, tuhfa qilish.

16. Dayr – zardushtiylar ibodatxonasi, butxona, nasroniy rohiblar yig‘iladigan joy, shuningdek, dunyo ma’nolarida ishlatiladi. Tasavvufda orif insonlar majlisi, piri komil huzuri. Chunonchi, dayr piri shu ma’nodadir.

17. Mug‘bacha – zardushtiy otashparastlar ibodatxonasi (dayr)ning xizmatkori. Tasavvufiy ma’noda pirning so‘zi va nasihatlari, fayzu tarovatini muridlarga yetkazuvchi kishi.

18. Devona – ilohiy jazba tekkan oshiq inson.

19. Ibtido – boshlanish, avval, boshlanadigan joy.

20. Chehrai maqsud – maqsad yuzi. Alloh nurining porlab namoyon bo‘lishi, ilohiy haqiqatning ayonlashuvi.

21. Mahv bo‘lmoq – yo‘qolish, ko‘rinmay qolish, erib, qorishib ketish.

22. Moado – Allohdan o‘zga narsalar, ya’ni moddiy dunyo.

23. Vahdat – birlashish.

24. Lafz – so‘z, ibora.

25. Nafy – tanqid, inkor.

26. Mayxona – komil inson majlisi, oriflar suhbat qiladigan joy.

27. Zohid – umrini taqvo va toat bilan o‘tkazadigan parhezkor odam.

28. Azal soqiysi – Alloh taolo.

29. “Ishrabu yo ayyuhal-atshon” – ichingiz ey tashnalar (Qur’on, Baqara surasi, 60-oyat)

30. Nido – ovoz, sado.

G‘azal baytlarining nasriy bayoni

1. Ertalab chiqqan quyosh kosasining aksidan hidoyat nurlari porlab ko‘rindi va Xudoning jamolini uning tajallisida ko‘r, deb olamdan sado chiqdi.

2. Ey soqiy, agar Xudodan o‘zga tashvishlar, moddiy dunyo g‘amu anduhi ko‘ngil oinasini kir qilgan bo‘lsa, bu kir – zangni faqat ilohiy tajalliy nuri, shu nur zavqi bilan yuvish mumkin.

3. Bu nur, bu may shunday ajoyibki, unga bir singan sopol kosa bo‘lagi – faqir kishi ko‘ngli ham idish bo‘lishi mumkin, o‘shanda jom – butun olamni ko‘rsatadigan bo‘ladi va bu jomdan may ichgan, ya’ni tajalliy nuridan bahra topgan odam, gado bo‘lsa-da, o‘zini podshoday his etadi.

4. Agar jom bilan may shunaqa bo‘lsa, bu jom uchun yuz jahonni bag‘ishlasa, bu may uchun ming jonni fido qilsa arziydi.

5. Ey pir so‘zini keltiruvchi, pir majlisida hushyorlar hushini yo‘qotib, bexudu rasvo bo‘lish uchun yig‘ilgan ekan, agar pir mujdasi, so‘zini yetkazmoqchi bo‘lsang, buni men devonadin boshlagin.

6. Shunda bu ilohiy nur – maydan ko‘ngil jomi yorishib ketib, chehrai maqsud – Alloh jamoli namoyon bo‘ladi va o‘sha zahoti Allohdin boshqa narsalar yo‘qoladi.

7. Shunday holatda may bilan jom, ya’ni ilohiy tajalli bilan dunyo yoki ko‘ngil orasida bir yaqinlik, birlashish yuz beradiki, “jom” va “may” so‘zlarini talaffuz qilgan odam har ikkisini bir nom (so‘z) bilan ifodalashi mumkin.

8. Ey zohid, sen o‘ylayotgan jomu mayni aytayotganim yo‘q, chunki bu sen nazarda tutgan jomu may emas, bilmasdan darveshlarni malomat qilma.

9. Ey Navoiy, azaliy zot – Parvardigori olam tajallisi nuridan bebahra bo‘lma, chunki Uning o‘zi o‘z kalomida “Iching, ey tashnalar!” deb qo‘yibdi.

G‘azalning umumiy ma’no-mazmuni

Alisher Navoiyning to‘rt devondan iborat “Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) nomli lirik she’rlar to‘plami ushbu g‘azal bilan boshlanadi. An’anaga muvofiq g‘azal matla’i (birinchi bayti)ning birinchi misrasi arab tilida bitilgan. Xuddi shu arabcha jumla mazmuni keyingi baytlarda davom ettiriladi va shoir nazarda tutgan ma’nolar birin-ketin ravshanlashib, turli tashbeh-timsollar, istilohlar bilan o‘quvchiga yetkaziladi.

Bugina emas, ushbu g‘azal o‘zidan keyin keladigan g‘azallar uchun ma’lum ma’noda dasturiy xususiyatga ega. Ya’ni unda ulug‘ shoir dunyoqarashining asosiy yo‘nalishi aks etgan va u keyingi g‘azallarda davom ettirilgan. Shu ma’noda mazkur g‘azal ma’nolarini to‘g‘ri tushungan odam Navoiy devonlaridagi boshqa g‘azallarni ham anglab yetishga kalit topadi va shoir ideallari olamiga kirib boradi.

G‘azalda olamning ilohiy mohiyati va buni anglagan inson zavqu shavqi, qalb sururi ifodalangan. Hududsiz bu olam Yakkayu yagona Allohning tajalliy nuri bilan barhayot, munavvar va jozibali. Shaksiz, shu qudrat barcha jismlarni bir-biri bilan vobasta etadi, ulug‘ muntazamlikda saqlaydi, barqaror va poydor etadi. Ushbu nur Quyosh ko‘rinishida beqiyos ne’mat bo‘lib, har sahar porlashi, barcha jonzotlar, jumladan, Inson qalbini shodlikka limmo-lim etishi ayon haqiqat. Ammo Quyosh ham bir timsol, bir tashbeh, xolos. Ilohiy haqiqat, tajalliy bundan-da ulkan, ul jami borliqni, jumladan, quyoshni ham qamrab oladi. Bu Haqiqat va beintiho Qudratni orif inson, piri komil anglab yetadi. Buni anglagan orif, vali zotlar ham qalblari porlab, shu ma’rifat nurini boshqa talabgorlarga yetkazadilar. Yor aksi bilan oshno etadilar.

E'tibor qilsak, g‘azalda jom va may istilohlari boshidan oxirigacha bir-biri bilan bog‘liq, ammo xilma-xil talqinlarda davom etgan. Jom moddiy dunyo va may esa Yorning tajallisini aks ettiruvchi va unga bog‘langan ko‘ngil ishqi tug‘yonini anglatuvchi timsollar ekan, bunda uch ma’no bir-biri bilan bog‘liq holda zuhur etadi: 1) ilohiy nur jilosi; 2) dunyo; 3) inson qalbi. Inson agar faqat dunyo tashvishlari (zangi) bilan bog‘lansa, u Ilohiy nurdan bebahra qoladi. Holbuki, insonning oliy maqsadi – o‘z Asliyatini idrok etish va Unga qaytishdir. Shu bois u ko‘ngil kirlarini yuvib, uni Alloh nuri aks etgan jomga aylantirishi lozim, chunki ana shu darajaga yetgan odam dunyoning o‘zi Alloh jamoli aks etgan mazhar va jom ekanini anglab yetadi. Shunda inson o‘zini qudratli, mukammal his etadi va faqir, xoksor bo‘lsa ham bu muhabbat otashida pishib, podsho Jamshiddan-da kuchliroq sezadi. Bunda quyidagi rivoyatga ishora ham bor: deydilarki, shoh Jamshid mayni ixtiro qilgandan keyin, donishmandlar ko‘magida shunday bir jom yasatgan ekanki, agar unga may to‘ldirsalar, butun olam va uning voqea-hodisalari aks etar ekan. Jamshid, butun olamni shu jomda ko‘rib turar ekan. (Iskandar yasattirgan ko‘zgu ham shunday xususiyatga ega bo‘lgan deyishadi).

Alisher Navoiy shu rivoyatlarga ishora qilib, birinchidan, orif inson qalbi ham olamni va ilohiy tajalliyni ko‘rsatadigan ko‘zgudir, chunki u Ishq, ilohiy sirlar, hikmatlarga to‘la degan g‘oyani ifodalasa, ikkinchidan, darveshning siniq ko‘ngli (“sing‘on safol”) Jamshid kabi shohlar qadahidan ham e’tiborliroq, qimmatliroq bo‘lib, ayni shu “siniq ko‘ngillar” Iloh nurini aks ettirib, dunyoni ko‘rsata oladi, degapn fikrni bildiradi.

Ana shu “siniq ko‘ngillar” sadoqati, muhabbati ularni piri komillarga yaqinlashtiradi va ular tajalliyot mayini birinchi bo‘lib ichadilar hol martabasiga ko‘tariladilar va bunday vaqtda ular uchun jom va may, ya’ni dunyo va iloh qo‘shilib ketadi. Parvardigor qudrati, jamolini butun mohiyati bilan his etib, sarxush bo‘ladilar.

Navoiy bu o‘rinda Ilohiy tajalliy bilan moddiy olam insonda birlashgan degan vahdat ul vujud ta’limoti g‘oyasini olg‘a suradi: may bilan jom orasida shunday bir Yagonalik hosil bo‘ladiki, qaysi dunyo, qaysi iloh ekanligini ajratish mumkin bo‘lmay qoladi.

Shundan keyin shoir darveshlar tilga oladigan “may”, “mayxona” so‘zlarini tushunmay, ularni mazammat etadigan zohirbin, ma’nolar sirridan bexabar zohidni tanqid qiladi va Qur’on oyatiga ishora etadi. Bu oyatda Muso payg‘ambar o‘z qavmini Misrdan olib chiqib ketayotganda, qavm Musoga chanqoqlikdan nolib murojaat qiladilar. Shunda Musoga “Hassangizni qoyaga uring” degan vahiy keladi. Parvardigorning bu mujdasini eshitgan Muso hassasini qoyaga urganda, buloq paydo bo‘lib, sharqirab suv oqadi…

Ya’ni Alloh qudratining chek-chegarasi yo‘q, olam Uning nuri bilan to‘liq ekan, buni anglash, bunga yetishish va moddiy hayot bilan ma’naviy hayotni fayzli, mazmunli qilishga intilish lozim, degan g‘oya Navoiy g‘azalining mag‘zini tashkil etadi. Shoir ayni shu fikrni qator asarlarida ifodalab, hayot ma’nosi, insoniylik ma’nosini ruhiy yuksalish bilan bog‘lab talqin etadi. Keyingi g‘azallar sharhi bunga misoldir.

Najmiddin Komilov. Timsollar timsoli. Alisher Navoiy g’azaliga sharh

Sharq xalqlari tafakkuri tarixida chuqur ildiz otgan tasavvuf ta’limotini yaxshi bilmay turib, Alisher Navoiy dunyoqarashi va adabiy merosini barcha murakkabliklari, falsafiy teranlig’i bilan to’liq holda to’g’ri, haqqoiiy yoritib berish mushkul…

Najmiddin Komilov

TIMSOLLAR TIMSOLI

Sharq xalqlari tafakkuri tarixida chuqur ildiz otgan tasavvuf ta’limotini yaxshi bilmay turib, Alisher Navoiy dunyoqarashi va adabiy merosini barcha murakkabliklari, falsafiy teranlig’i bilan to’liq holda to’g’ri, haqqoiiy yoritib berish mushkul. O’ttizinchi yillardayoq Oybek bunga e’tiborii qaratgan edi. Ammo, nazarimda, bu masala hamon hal bo’lmasdan dolzarbligini saqlab qolmoqda. Chunki hozir ham ulug’ shoir asarlarini «kerakli» va «keraksiz» qismlarga ajratish, orifona maemundagi she’rlarini nashrlardan soqit qilib, el ko’zidan yashirish, «payqamasdan» tadqiqotlarga kiritmaslikka moyillik davom etmoqda. Ba’zan esa, so’fiyona ma’nolarni anglab yetmaganimiz sababli, Navoiyning ramziy ibora-istioralarini haminqadar talqin etib, o’quvchilarni chalg’itib kelmoqdamiz. Bu hol Navoiy dahosini, olamining bepoyonligi va ulug’vorligini muazzam salohiyati ham ko’rkamligi bilan idrok etishga xalaqit beradi. Vaholanki, Navoiy merosi — yaxlit bir adabiy borliq, bebaho ma’naviy xaziia. Va yana muhimi shundaki, shoirniig o’lmas gumanizm bilan ko’kargan hayotbaxsh g’oyalari «dunyoviy» asarlarida qanday porlab tursa, biz bir chekkaga olib qo’ymoqchi bo’lgan «ilohiy» asarlarida ham shunday kuch bilan nur taratib turadi. Zotan, ular zohiriy jihatdan shunday, aslida esa, botiniy ma’nolari mohiyatiga ko’ra bir xil falsafiy-tasavvufiy qarashlar silsilasiga borib taqaladigan o’zaro uzviy aloqador asarlar bo’lib, birini ikkinchisisiz tushunish qiyin. Bas, shunday ekan, shoir asarlarida uchraydigan ishq, may, mayxona, xarobot, soqiy, sog’ar, qadah, xum, ko’ngil, mahbub singari ko’pdan ko’p kinoya-timsollar, ramziy ma’noli so’zlar va ular zaminida yotgan yashirin ma`nolar asrori hamda uning ijodi yaxlit bir butunlikda olib tekshirilib, olam va odam haqidagi mushohada-muloxazalari ichida sharhlansagina, mazmuni kerakli darajada ochiq oydinlashishi mumkin. Masalan, quyidagi g’azalni olaylik:

Kamand uchiga yetkurmas g’amu andesha ayyori,

Viyik chokmish magar mayxona tomin sun’ me’mori.

Xumorim za’fida kahgil isi to yetti mast o’ldum,

Suvalmishdur magar may loyidin mayxoia devori.

To’la kub og’zi may, xurshidedur, go’yo teng ochilmish

Chekardi bu iki xurshid davrin sun’ pargori.

May ichmish xonaqah shayxi, xarobot ahli aysh aylang,

Ki, chiqmish bahya urg’on xirqasidin mablag’i kori.

Ko’ringan mosivo budi emas, balki namudidur,

May ustida hubobu mavj shaklining namudori.

Hubobu mavj may tahrikidin zohirdurur, lekin

Sukun topg’on vujudi, maydin o’zga qaydadur bori?

Quyosh aksimudur hayvon suyida yo ko’runmishdur

Ravonoso may ichra soqin gulchehra ruxsori.

Fano dayrin ko’ngul istarki, bir-bir piri dayr elga

Navosidin fano chun hosil o’ldi, qilgasen ey ishk,

Navoiy rishtai jonin muganniy udining tori.

Xo’sh, bu g’azalda qanday g’oya ifodalangan? May va uning’ mohiyatlarini ta’riflashdan murod nima?

O’z-o’zidan ayonki, Navoiy zikr etgan may biz tasavvur qilgan yoxud bilgan ichimlik emas. Shoir sira ham buni nazarda tutmagan. Bil’aks, o’ta taqvodor va poqdomon bo’lgan Navoiy zamonasining ishratparast, mayxo’r kishilarini qahru g’azab bilan tanqid ostiga olib, sharobni «ummul chabois», ya’ni barcha yomonliklar, falokatlar onasi deb e’lon qilgan. «Hayrat-ul abror» dostonida bo’lsa, badmastlarning masxarali hajviy qiyofasini yaratib, ularni elga sharmanda etgan. Ushbu g’azalda shoir mayni ilohiy ishq — ma’rifat, donish ishtiyoqining avji qiyomi, Yor jamoli mushohadasidan oshiq dilida paydo bo’lgan kuchli zavq — ilhomning, behad xursandlik, sururning ramziy ifodachisi sifatida qo’llagan. Xumor bo’lish, mayparastlik ham bu yerda shunga muvofiq.

Ulug’ shoirning falsafiy mushohadasi mana shunday chuqur va qamrovli. Koinot va inson uning nazarida yaxlit bir butunlikni tashkil etadi, bir qonuniyat bilan boshqariladi. Inson bu qonuniyat sirlarini ruh kuchi, alohida hissiy tasavvurlar teranligi bilan bilib olishi darkor.

Xullas, mazkur g’azalda majoziy timsollar yordamida tasavvuf falsafasining bilish nazariyasi ifodalab berilgan: avval olamni bilish mushkulligidan qo’rqib sarosimaga tushish, hayratlanish, keyin tashqi dunyo narsa-hodisalarini mushohada eta boshlash, zohiriy mushohadadan asta-sekin mohiyatni idrok qilishga o’tish. Mohiyatning ulug’vorligini his etib, ruhiy-tafakkuriy qoniqish tuyish. Bu jarayon uch bosqichga ajratilib, ilmul yaqin, aynul yaqin, haqqul yaqin degan maxsus terminlar bilan belgilangan.

Alisher Navoiyga o’xshash gumanist mutafakkirlar uchun esa u inson tabiati va tiynati haqida, jamiyat, hayot voqea-hodisalari mohiyati to’g’risida o’ylashga imkon beradigan qidirish-izlanish, tayanch nuqtasi bo’lib xizmat qilgan. Ulug’ shoir buni birinchi devoniga kiritgan:

Xarobot aro kirdim oshufta hol,

May istarga ilgimda sing’on safol,

— deb yakunlovchi tarje’bandida ravshan bayon etgan. Tarje’bandni o’qir ekanmiz, muallifning rozi dilidan ogoh bo’lamiz, chunki u yoshligidan boshlab har xil ilmlarni o’rgangani. har xil «sarguzasht»ni boshidan kechirib, dunyo va uning odamlari haqida ko’p mulohaza yuritganini yozadi.

Tasavvuf, shu tariqa, falsafiy dunyoqarash sifatida diniy aqida, mutaassiblikka zid edi va Alisher Navoiy undan kuch-quvvat olib, komil jur’at bilan:

Zohid, senga huru menga jonona kerak,

Jannat senga bo’lsin, menga mayxona kerak.

Mayxona aro soqiyu paymona kerak,

Paymona necha bo’lsa to’la, yona kerak,

—deya olar edi. Tasavvuf, ayniqsa, Jomiy va Navoiy mansub bo’lgan naqshbandiya ta’limoti qanoat va tiyinishni talab etsada, biroq dunyo go’zalligidan huzurlanishni inkor etmagan.

So’fiylar uchun tariqat zikru samo’, vajdu hol, kasbu karomat edi. Attor, Rumiy, Jomiy, Navoiy singari buyuk shoirlar uchun esa u shuuriy mushohada usuli, inson zotini ma’naviy barkamol holda ko’rish orzusi, sirli-xayoliy olamni tasavvurda yaratib, Ideal bir go’zallik ishqida yonish bo’lgan. Odamning asrlar davomida abadiy hayot, ruhning o’lmasligi haqida o’ylab kelgan armonlari, rivoyat-asotirlar bu behudud romantik olam ufqini kengaytirgan. Shu bois, umrida tasavvufning biror rasmiy qoidasini bajarmagan, ya’ni rasman so’fiy bo’lmagan Alisher Navoiy mazkur ta’limotni maslak, mafkuraviy e’tiqod sifatida qabul qilib, o’zining insonshunoslik, haqparastlik va adolatparastlik g’oyalariga bo’ysundirgan edi. Shoh va shahzodalarni insofga chaqirish, riyokor shayxlar, betavfiq so’fiylarni fosh qilishda undan foydalandi. Shoirning ijodi ana shunday murakkab va ko’p qirrali, ibora-obrazlari ko’p ma’noli, teran. Uning har bir asari ustida to’xtalganda, bu xususiyatni albatta e’tiborga olish lozim.

Piri mug`on va piri xarobot — komil va mukammal insonlardir. Zero, oshiqning xarob bo`lishi dinning asl talablaridandir. Bu xarobotdan maqsad — bashariy sifatlarning xarob bo`lib, ilohiy zot nurining shu`lalarida jismoniy va ruhoniy vujudning foniy bo`lishidir. Aynan shunday xaroblikka erishilsa, dinning haqiqati zohir bo`ladi va inson gavharida pinhon qilingan narsa yuzaga chiqadi. Shunda inson o`z haqiqatidan xabardor bo`ladi. Bu xususda ko`p gapirilsa-da, tasavvufdan yiroq kishilarning faxmlashi qiyin kechadi. Shuning uchun bu irfoniy ma`nolarni bilmaydiganlar «zulf», «xol», «may», «sanam» kabi so`z-atamalarni eshitsalar, ularni inkor qiladilar. Va haqiqiy ma`nosidan bexabar bo`ladilar. Bilmaydilarki, ma`no ola-mi juda nozik. Ruhoniy vujud modomiki, suratdan xoli bo`lsa, bashariy idrok bilan uni anglab bo`lmaydi. Demak, mazmun taqozosiga ko`ra, har bir ma`noni gavdalantirishga, tasavvur qilishga xizmat qiladigan, shu ma`no bilan bog`liq bir surat bo`ladi. Masalan, oydek yuz, kamondek qosh...

Kashf olami, g`ayb olamidagi ma`nolar, suratlar ham shunday. Shuning uchun oriflar har bir ma`noni unga bog`liq bir surat bilan anglatganlar. Masalan, mahbub deganda Haqni, may deganda ishq va uning g`alaba qilishini nazarda tutganlar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik.1-2-qism.

G'.G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.T.:2014.

2.Akademik litseylarning 1-bosqich o'quvchilari uchun majmua.

"Bayoz"nashriyoti. T.:2014.

3.Adabiyot qoidalari.Akademik litseylar uchun o'quv qo'llanma.

"O'qutuvchi"nashroyot -manbaa ijodiy uyi. T.:2011.