Urganch – 2020 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti

Buni yodda saqlang!
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida yoshlar tarbiyasi uchun zarur bo’gan — juvonmardlik talablari ilgari suriladi. Bulardan eng muhimi yuksak axloqiy tarbiyadir. U yoshlarda teran insoniy munosabatlarni shakilantirish, adolat, samimiylik, saxiylik kabi xislatlarni tarkib toptirishni orzu qiladi va asarning boshidan oxirigacha ana shu ezgu maqsadlarni amalga oshirishga intiladi.

Kaykovus odamlarni to’rt xilga bo’ladi:

Buni yodlab oling!
Kaykovus bilim va aqlning ahamiyatini ulug’lar ekan, uni mol-dunyodan yuqori qo’yadi: «Agar molsizlikdan qashshoq bo’lsang, aqldan boy bo’lmoqqa sa’y ko’rguzgilki, mol bila boy bo’lgandan, aql bila boy bo’lg’on yaxshiroqdir, nedinkim aql bila mol jam etsa bo’lur, ammo mol bila aql o’rganib bo’lmas. Bilgil, aql bir moldurki, uni o’g’ri ololmas, u o’tda yonmas, suvda oqmas» - deb ta’riflar ekan, inson odobi ham aqlning belgisi, «al-adab - suratil aql» deya xulosa chiqaradi.
Yodda tuting!
Ahloqiylikning birinchi belgisi — suxandonlik
Kaykovusning ilmiy-falsafiy va ma’naviy-axloqiy hikmatlari:
1. Tan jon bilan, jon nafas bilan, nafas aql bilan tirikdir.
2. Odamning tani ko’zga ko’rinadigan va ko’zga ko’rinmaydigan moddalardan tuzilgan.
3.«.. Dunyoda odamning bilmagan va tanimagan hech narsasi yo’qdir».
4. Juvonmardlikning asosi uch narsadir: biri — aytgan so’zni bajarish, ikkinchisi — to’g’rilikka xilof qilmaslik, uchinchisi — xayrni ko’zda tutish.
5. Ey farzand, yolg’on va behuda so’zlamagilkim, behuda so’z jinnilarning so’zidir.
6. Barcha kishining kuchi ovqatdandir, aqlning kuchi esa hikmatdandir.
7. «... aql ikki xildir: biri tug’ma aqldirki, buni aziziy (tabiiy aql) derlar, ikkinchisi kasbiy aql, buni muktasib (halol mehnat bilan topilgan aql) derlar. Kasbiy aqlga donish ham derlar. Muktasibni o’rganib bo’ladi, ammo aziziy aql xudoning sovg’asidir, uni ta’lim bilan o’rganib bo’lmas».
8. Bilimni egallamoq uchun mehnat qilish, badanni dangasalikdan qutqarish foydalidir. Chunki dangasalik, ishyoqmaslik badanning buzilishiga, kasallanishiga sababchi bo’ladi. Agar mehnat qilib badanni o’zingga bo’ysundurmasang, sog’lom va baland martabali bo’la olmaysan.
9. Agar kishi oliy mansab, baland martabali bo’lsa-yu, hunari bo’lmasa, xaloyiqning izzat va hurmatidan mahrum bo’ladi. Ulug’lik nasl-nasab bilan emas, aql va bilim bilandir. Ota-ona qo’ygan otiga mag’rur bo’lma, chunki bu ot faqat tashqi ko’rinishdan boshqa narsa emas, ammo hunar bilan bir nomga ega bo’lgil.
10. Sho’r erga urug’ sochma — hosil bermaydi, mehnating bekor ketadi, ya’ni yaxshilikni bilmagan kishiga yaxshilik qilish sho’r erga urug’ sochish bilan baravardir.
11. Anushervon dedi: «O’zini dono sanagan nodondan parhezqil».
12. Yana dedi: «Agar g’amsiz bo’lmoq tilasang, hasadlik bo’lmagil».
Xulosa
Kaykovusning «Qobusnoma» asari XI asrda yuzaga kelgan yirik ta’limiy asardir. Unda o’sha davrda har bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog’lik faoliyat turlari; otda yurish, merganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san’ati, she’r yozish, musiqiy bilimga ega bo’lish, ifodali o’qish, hattotlik san’ati, shatranj va nard o’yinini bilish kabilar ham o’z ifodasini topgan.
Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga tayyorlash uchun ularni har tomonlama kamolga yetkazishga doir nazariy masalalarni amaliy faoliyatga tatbiqi nuqtai nazaridan ifodalashga katta e’tibor beradi. Shuning uchun ham bu asar hamma zamonlarda, har qanday tuzumda ham o’z qimmatini yo’qotmasdan va amaliy hayot dasturi sifatida o’z o’rniga ega bo’lib kelmoqda.