Bog'liq Urchish va urug’lanishga ta’sir qiluvchi omillar.
Maydalanish tezligi va sabablari Embrioiining normal rivojlanishi maydalanish orqali amalga oshadi. Agar biror omil ta'sirida maydalanish to'xtatilsa, rivojlanish juda sekinlashadi. Dengiz halqali chuvalchangi tiixumining maydalanishi biror ta'sirot orqali to'xtatilgandaliam rivojlanishi davom etgan.Natijadauning ustidakiprikchalar paydo bo'Ub, normal embrionga o'xshashroq shakl paydo bo'lgan.
Hayvonlarning har bir turida maydalanish usuli va tezUgi o'ziga xos bo'ladi. G. Drish nina tanlilar tuxunrini maydalanish paytida ikkita shisha plastinka orasiga qo'yib, bo'linish usulini o'zgartirishga majbur qilgan. Lekin plastinkalarni bir-biridan ajratganda tuxum yana yangidan shar shakliga kelib, o'ziga xos radial maydalanishni boshlagan. Hayvonlarning spiral maydalanishga xos bo'lgan tuxumi tiklanish qobiliyatiga ega emas. Ularni shisha orasiga qo'yganda o'ziga xos blastomerlar hosil bo'lib, noto'g'ri rivojlanadi. Har qanday normal rivojlanish sinxron maydalanishdan keyin asinxron maydalanish bilan almashadi. Bu paytda sariqlik moddasi kam bo'lgan
blastomerlar sariqlik moddasi ko'p bo'lgan blastomerlarga nisbatan tez maydalanadi. Suyakli baliqlarda har 12 marta sinxron maydalanishdan keyin asinxron maydalanish sodir bo'ladi. Lasos baliqlarda va amfibiyalarda asinxron maydalanish gastrulyasiya boshlanishi oldidan sodir bo'ladi. Yuqori haroratda asinxronlik oldinroq boshlanadi va normal kattalikdagi hchinka rivojlanadi. Baqaning tuxumi inkubatorda 18° S issiqlikda normal rivojlanib, birinchi maydalanish 2-2,5 soatdan keyin sodir bo'ladi. Ikkinchisi 3 soatdan keyin, uchinchisi 4,5 soatdan, to'rtinchisi 5,5 soatdan keyin bo'lib o'tadi. Bu davrda embrion sharsimon bo'ladi. Blastomerlar esa zich joylashgan bo'lib, 16 ta blastomer hosil bo'ladi. Keyinchalik bu sharsimon embrionda bo'shliq, ya'ni blastosel hosil bo'ladi. 21 soatda blastula davri tugab gastrulyasiya davri boshlanadi.
Har bir tur hayvon tuxumining maydalanishi o'ziga xos bo'ladi. Oltin bahqda har 20 minutda, baqada har bir soatda, sut emizuvchilarda 10 va undan ko'proq soatda maydalanadi.
Embrion hujayralari hayot sikli ontogeniya deyiladi. Maydalanish tezligi haroratga qarab o'zgaradi. Maydalanishning keyingi bosqichi blastulyasiya deyiladi. Chunki hosil bo'layotgan blastomerlar blastulani hosil qiladi. Embrionning erta davrlarida sintez jarayonlari sodir bo'lmaydi, genlar hah ishlamaydi. Bu jarayonlar gastrulyasiya boshlanishida sodir bo'ladi. Embrionning har xil qismlarida blastomerlar hosil bo'lish tezligi har xil bo'lib qoladi. Bunga ichki omillar ham ta'sir etishi mumkin. V. S. Bullou fikricha, hujayraning bo'linishi normal hayotiy jarayondir. Agar bo'linishga regulyator boshqarish ta'sir etmasa, hamma hujayralar bir xil tezlikda bo'linardi va hamma organlar bir xil kattalikka ega bo'lardi.
XX asrning 70-80-yillarida hujayraning bo'linishini sekinlashtiruvchi keylon (xeylon) moddasi topildi. Bu moddani har bir hujayra ishlab chiqaradi. Demak, hujayralar soni kam bo'lsa, keylon ham kam bo'ladi, hujayralar tez bo'linadi. Hujayralar ko'p bo'lsa, keylon ko'payib hujayra bo'miishini sekinlashtiradi. G. Tumanishvili (1968) fikricha, hujayrada 2 xil modda bor:
1. Mitotik faollikm tormozlovchi yadro moddasi.
2. Mitotik faollikm oshimvchi sitoplazma moddasi.
Bu gipotezalarning qaysi biri to'g'riligini bilish murakkab, ammo ularni o'rganish muhimdir. Nima uchun maydalanish yoki segmentasiya sodir bo'ladi? Maydalanishning biokimyoviy va biofizik mexanizmi qanday? Bu savollar hujayraning bo'linishi bilan maydalanish o'rtasida bog'lanish borligidan dalolat beradi Maydalanish davrida ham yadroda mitoz bo'linish sodir bo'ladi. Amitoz embrionning keying!bosqichlarida sodir bo'ladi.
Mitoz bo'linish orqali maydalanish yadro va sitoplazmada bir xil ketmaydi.
Masalan, amfibiyalarda maydalanish egatchalari paydo bo'lganda yadro profaza davrida bo'ladi. Yadro hajmi oldin plazma hajmidan orqada qoladi. Bu yadro-plazma holatining buzilishiga ohb keladi. Bu va boshqa holatlar oxirida hujayra bo'linadi.
Maydalanish egatchalari paydo bo'lishi sabablari to'g'risida quyidagi gipotezalar bor:
l."Yulduzlar o'sishi"to'g'risidagigipotezako'ra, mitoz bo'linish tufayli hosil bo'lgan "yulduzlar" hujayraning cho'zilishiga sabab bo'ladi va maydalanish egatchasi hosil bo'ladi.
2. "Bo'linish dukchasining cho'zilishi" gipotezasi ham mitoz apparati o'zgarishiga asoslanadi. Yulduzlar hujayra chetlariga yopishadi, bo'linish dukchasi cho'ziladi.
3. "Amyobasimon harakat" gipotezasigako'ra, har bir hujayradayoki blastomerda amyobasimon oyoqlar hosil bo'lib, qarama-qarshi tomonga tortiladi va bo'linishga (uzulishga) yordam beradi.
4."Qisqamvchi halqa" gipotezasigako'ra, tuxumtiing kortikal qismidamaxsus qalin joyi bo'lib, u hujayraning yoki blastomerning bo'linishiga yordam beradi. Bu xuddi gantelga o'xshab oldin cho'zilishga, keyin bo'linishga olib keladi.
5. D. M. Arnold (1971) sakkizoyoq (osminog) embrioni ustida tajriba o'tkazdi. Tuxumda 1-4 ta maydalanish egatchasi hosil bo'lganda shisha igna bilan uning asosidan bo'laklarga ajratgan. Natijada egatchalar qisqargan yoki yo'qolgan. Uning fikricha, egatcha asosida tola bo'Ub, qisqarganda bu tolalar tortiladi.
6."Kengaytiruvchi membrana" gipotezasini M.Svann va J.Michison (1952-1958) asoslaganlar. Ular tuxumning po'sti kengayishi va tortilishi bo'linishga ohb kehshiga katta e'tibor berdilar.
7. A. I. Zotin (1962) maydalanish egatchalarining hosil bo'lish mexanizmi haqidaqiziqarh gipotezayaratgan.Tuxunming ustki qismi mexanikta'sirot tufayh qisqarishi va qo'zg'alishi mumkin. Ta'siriagich tiixunining ichki devori (diastema) hisoblanadi. Bu holat bo'linishga yordam beradi.
8. S. Sonders (1974) amfibiyalar tuxumining maydalanish mexanizmiga oid qiziqarh ma'lumotlar oldi. Tuxumning ustidagi egatlar sitoplazmaning mikrofilament qatlami qisqarishi natijasida hosil bo'ladi. Ikkita blastomer chegarasidagi animal qutbning kichik teshigidan ustki membranaga golji apparati hosil qilgan mikroxaltacha keladi. Xaltaning suyuqligi to'kilib, blastomerlar membranasini bir-biriga yopishtiradi. Bu embrion ichki muhiti hosil bo'feliining boshlanishidir. Maydalanish jarayonida ATF ham muhim ahamiyatgaegaekanligi bu gipotezalar asosini tashkil etadi.
Shunday qilib, maydalanish mikrofilament va sitoskeletning qayta qurilishi va sitoplazmaning sintetik hamda ekskretor faoliyati tufayli ustki membranada o'zgarish sodir bo'lishidir.
