Uralova Gulnora Reja : Reja : Orfoepiya qoidalari

Orfoepiya qoidalari:

Fonetik yozuv

Uralova Gulnora

Reja :

• Reja :

1.Orfoepiya

2.Orfoepiya qoidalari

3.Fonetika

4.Fonetik yozuv

Orfoepiya (orto... yun. epos — nutq, talaffuz) —1) tilshunoslikning adabiy talaffuz meʼyorlarini oʻrganuvchi boʻlimi; 2) muayyan milliy tilning talaffuz meʼyorlariga mos holda bir xil talaffuzni taʼmin-lovchi qoidalar tizimi va ularga rioya qilish. Ogʻzaki nutq talaffuzining bir xilligi, imlo (orfografiya) kabi lisoniy muomalani yengillash-tiradi. "O." tushunchasi keng va tor maʼnoda 2 xil tushuniladi: keng maʼnoda — unga fonemalarni qoʻllash qoida va fonema allofonlari (vari-antlari)ni talaffuz qilish qoidalari kiritiladi; tor maʼnoda — fa-sat fonemalarni qoʻllash qoidalari kiritiladi. O. koʻlamining bir xil belgilanmasligining sababi shunda-ki, baʼzi olimlar talaffuz meʼyorlari tushunchasiga fakat tovushlarni talaffuz qilishni, boshqalari esa urgʻuni ham, baʼzan variantdor grammatik shakllar hosil boʻlishini ham kiritadilar.

Tilning ichki kategoriyasi tarzidagi orfoepik meʼyor bilan kridalashtirilgan meʼyor oʻzaro farqlanadi. Ulardan birinchisi ayni bir voqea-hodisani ifodalashning tilda namoyon boʻla-digan yashirin imkoniyatlari mavjudligi bilan bogʻliq; bunda meʼyor — muay-yan tilning aniq bir soʻzlovchilar ja-moasida tegishli davr orasida mavjud boʻlishi bilan bogʻliq bir qancha ijtimo-iy omillarning amal qilishi natijasidir. Ikkinchisi esa amalda mavjud boʻlgan meʼyorning turli lugʻatlar, maʼ-lumotnomalar va qoʻllanmalarda qoida va koʻrsatmalar tarzida shakllantirilgan aksidir. Qoidalashtirishda qoʻllash uchun toʻfi deb belgilanadigan faktlar tanlab olinadi. Qoidalashtirilgan meʼyor koʻpincha amalda mavjud boʻlgan meʼyordan orqada qoladi

Orfoepik meʼyor muammosi bir til birligining bir emas, ikki yoki undan ortiq ifodasi boʻlgan hollarda yuzaga keladi. Meʼyorda ayni paytda til tizimida mavjud boʻlgan yoki mavjud boʻlishi koʻzda tutilgan narsa saralanadi. Tizim doirasida yangi shakllarning paydo boʻlishi hamda eskilarini ekstralingvistik omillar taʼsirida asta-sekin siqib chiqarishi natijasida meʼyor oʻzgarishi mumkin. Meʼyorning oʻzgarishi (almashinishi) har bir tarixiy davr tilida variantdor meʼyorlarning ayni bir paytda mavjud boʻlishi mumkinligini inkor etmaydi. Vaqt oʻtishi bilan vari-antlardan biri yetakchiga aylanib, qolganlari kamroq qoʻllanib, isteʼmoldan chiqib ketadi. Variantlardan birining yetakchi deb tanlanishiga uning til ta-raqqiyotidagi obʼyektiv qonunlarga mu-vofiq kelishi, keng tarqalganligi, moʻʼtabar andozalarga (jamiyatning bilimli va madaniyatli vakillari talaffuziga) mosligi kabi omillar taʼsir koʻrsatadi. O. rivojida namunali adabiy talaffuzni targʻib qiluvchi teatr, keyinchalik radio va televideniye katta rol oʻynagan. Sahna nutqi koʻpchilik tillarda orfoepik meʼyorlarning asosi hisoblanadi.

Nutqning harakteriga koʻra, adabiy talaffuzni 2 guruhga ajratish mumkin: toʻliq talaffuz; qisqargan talaffuz; maʼruzachilar, akterlar, diktorlar nutqi toʻliq talaffuzni aks ettira-di, chunki bunda har bir soʻz, uning morfemalari adabiy til qoidasiga mos ravishda toʻla, aniq, donadona talaffuz qilinadi.

Soʻzlovchi oʻz nutqiga beparvo qarashi orqasida, oʻz shevasi taʼsirida ayrim fonemalar turli oʻzgarishlarga duch keladi, soʻzning baʼzi birliklari qis-qaradi. Mas, olib keldi — obkeldi; olib bordi — obbordi. Bu qisqartgan talaffuzdir.

Oʻzbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalari unli va undosh fonemalarning talaffuzi, morfologik birliklarning aytilishi, soʻz birikmalarining talaffuz qilinishi kabilarni oʻz ichiga oladi. Shunga koʻra umumiy orfoepik meʼyorlar belgilanadi. Orfoepik meʼyorlar, odatda transkripsion belgilar vositasi bilan ifodalanadi.

Og'zaki talaffuzda tovushlarning turlicha o'zgarishlarini ulaming har xil shaklda va ma'noda aytilishini yozuvda (tesHHCT) ko'rsatish uchun qabul qilingan maxsus belgilar fonetik yozuv transkripsiya deb ataladi. Fonetik yozuv (transkripsiya) ning bir necha turlari bor: bularga fonetik, fonologik, fonematik transkripsiyalar kiradi va ular orasida eng anig'i fonetik transkripsiya sanaladl. Uning vazifasi tildagi tovushlarni to'liq hamda barcha nozikliklari bilan ifodalab berishdir. Fonetik transkripsiyadan, asosan,shevalarni o'rganishda keng qo'llaniladi. Unda har bir tovushning turlicha talaffuz qilinishi ifoda etiladi. Masalan, unlilar uchun:

a( y) -til oldi, lablashmagan, keng unli: sk 3, d 3 k 3,13 k 3, k 3 11 3; a'—til orqa, lablashmagan keng unli:ota, bola, tosh, bosh. Bu unli qipchoq lahjasi shevalarga xos unli. o -til orqa, keng, lablashgan unli bo'lib, asosan, tayanch shahar shevalariga xos: ey (Toshkent), balis (Samarqand, Buxoro),anor (Qarshi) kabi. 3—til oldi, o'rta keng, lablashmagan unli. Bu unli o'zbek tilining hamma shevalarida uchraydi: teK, ber, si. o'—til oldi, o'rta keng, lablashgan (ab.orf o'): Masalan: o'rmek,-o'rdek, o'pke, o'ktem, o'rmala.

3—til oldi, o'rta keng, lablashmagan unli. Bu unli o'zbek tilining hamma shevalarida uchraydi: teK, ber, si. o'—til oldi, o'rta keng, lablashgan (ab.orf o'): Masalan: o'rmek,-o'rdek, o'pke, o'ktem, o'rmala. o—til orqa, lablashgan, o'rta keng unli (ad. orf.u). Adabiy tildagi o' tovushning til orqa juftligidir. O'rtoq, qo'laqoch (qo'lyog'och), to'l, o'roq, qo'l. V-^-til oldi, lablashgan, tor unli (ad. orf. u) O'zbek tilining hamma shevalarida uchraydi: kul, gul, sumbula. y—til orqa, lablashgan, tor unli (ad. orf. u): bulut, uzun, qul. (u)—til oldi, lablashmagan, tor unli (ad. orf. i) barcha shevalarga xos: nush, tush, ush. fai—til orqa, lablashmagan, tor unli (ad. orf. u): qwsh, qwz. Transkripsiyada ayrim shartli belgi va ifodalar ham bor: >—biror fonemaning yoki so'zning boshqa shaklga o'tishini bildiradi: soch> chach, sanch> chach, rurur > durur kabi;

biror so'z yoki shaklning qaysi so'z yoki shakldan kelib chiqqanligini ko'rsatadi: "Boy ila xizmatchi" dagi ila > bilan deb ko'rsatiladi. II—belgisi ikki shaklning vazifa jihatidan tengligini bildiradi: - day II-dek. I—bir shevadagi shakllarning juftlarini bildiradi: ni -\nu\-\ti\ tu\-di du: (qipchoq shevalariga xos): —cho'ziqlikni bildiradi: sha: r, ba: r, sa: dat, ma: la: at. —moslik, almashish: qo'lla -qo'lda. [.] matndan ajratilgan so'zlarni bildiradi.

 Orfografiya (grek. Orthos- "to‘g‘ri"+grapho - "yozaman") yozuv sistemasining grafikadan keyingi ikkinchi komponenti bo‘lib, u to‘g‘ri  yozish me'yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. Bunday qoidalar tizimini o‘rganadigan fan (tilshunoslikning bir bo‘limi) ham orfografiya deb nomlanadi.

       Orfogramma - so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning imlo qoidalariga muvofiq yozilgan adabiy-orfografik shakli. Bunday shakllar (orfogrammalar)  so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning til va nutqdagi ko‘rinishlaridan birini adabiy-orfografik me’yor qilib tanlanishiga asoslanadi. Masalan, arpa, asal so‘zlarining yozma shaklida orfogramma yo‘q, chunki bu so‘zlarning yozilishini grafikaning o‘zi boshqaradi; maqsad so‘zining yozma shaklini me’yorlashtirishda esa ikki хil holatdan birini asos sifatida tanlash zarurati paydo bo‘ladi: maqsad (fonematik prinsipga soslangan shakl)- maqsat (fonetik prinsipga asoslangan shakl

1.Fonetik prinsip. Bu prinsip asosida tuzilgan imlo qoidalariga ko‘ra so‘z yoki so‘z shakllari talaffuzdagi ko‘rinishiga mos ravishda yoziladi. Masalan, tojik tilidagi tanur so‘zining o‘zbek tilida tandir deb, ruscha  shchetka so‘zining esa cho‘tka deb yozilishi shu so‘zlarning o‘zbek tilidagi talaffuz me'yorlariga (fonetik prinsipga) asoslanadi. Shuningdek, ek+gan, ek+guncha kabi so‘z shakllari ham  o‘zbek yozuvi imlo qoidalariga ko‘ra ekkan, ekkuncha deb (talaffuziga mos tarzda) yoziladi.