Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Davlat boshqaruvi. Yangi podsholik davrida davlatni ido-

ra qi lishning murakkab apparati yuqori darajada mukammal 

shakllangan. O‘sha vaqtdan qolgan juda ko‘p hujjatlar marka-

ziy va mahalliy idora tizimi bilan tanishib chiqishimizga imkon 

beradi. Markazlashgan byurokratik idora tizimi borgan sari 

kuchayib boradi. Ota-bobosi fir’avn bo‘lgan Yaxmosning ittifoq-

chisi Al-Kaba nomarxlaridan tashqari, boshqa viloyatlarning 

ilgarigi mustaqil hokimlari o‘z mustaqilliklarini yo‘qotganlar 

---

49

va fir’avnga tamomila itoat qilishga maj bur qilinganlar. Mam-

lakat Shimoliy va Janubiy Misrni o‘z ichiga olgan ikkita kat-

ta  ma’muriy  okrugga  bo‘lingan.  Okrugga  fir’avnning  maxsus 

hokimi qo‘yilgan. Bu esa idora qilish ishini yanada ko‘proq 

markazlashtirishga imkon bergan. Nomlarni idora qilish pod-

sho amaldorlari qo‘liga topshirilgan. Har bir viloyatning boshi-

da maxsus amaldor turgan. Uning mirzasi va alohida devoni 

bo‘lgan. Shaharlarni fir’avn tayinlagan maxsus mansabdorlar 

boshqarganlar. 

Hujjatlarda sud ishining qanday tashkil qilinganligiga oid 

ba’zi bir ma’lumotlar saqlanib qolgan. O‘sha davrdayoq sud 

qonunlari to‘plami bo‘lgan. Shunday tasvirlar saqlanib qolgan-

ki, bu tasvirda biz sud mahkamasida bosh sudyaning o‘tirgani-

ni va uning oldida bir sandiq bo‘lib, uning ichida 40 ta qonun-

lar to‘plamining yozilgan matni borligini ko‘ramiz. Exnaton o‘zi-

ni «Qonun o‘rnatuvchi» deb atagan. U o‘z yozuvlarida qonunga 

doimo rioya qilinganligini bayon qiladi.

Bu davrda boshqaruv xodimlari soni o‘sib ketdi, boshqaruv 

bo‘g‘inlari ko‘paydi. Lavozimlar aniq darajalarga bo‘linadi. Tut-

mos III ning bosh vaziri Rexmirning yo‘riqnomasi davlat ap-

parati murakkab tuzilganini ko‘rsatadi. Bizgacha yetib kelgan 

ushbu hujjatga ko‘ra, XVIII sulola davrida davlat apparati bir 

necha bo‘g‘inlarga bo‘lingan. Bu yo‘riqnoma quyidagi so‘zlar-

dan boshlanadi: «Shahar boshlig‘i, janubiy shahar va qaror-

goh vaziri vazir devonida o‘sha to‘ra-vazir majlis qurganida, 

shu vazir devonida eshitib turgan chog‘ida qilishi lozim bo‘lgan 

hamma ishlar xususida farmoyish beradi va u vazir kursisi-

da o‘tiradi. Yerga bo‘yra solingan, tepasida taxtiravon, uning 

orqasida ham, oyoq ostida ham teri to‘shalgan, qo‘lida aso, 

oldida 40 kun uning kamida ikki tomonida janubning 10 ta 

kibori, ichki qasr boshlig‘i uning o‘ng tomonidan daromadlar 

boshlig‘i, chap tomonda vazirning mirzalari qo‘liga yaqin joyda 

turadigan…». Bu yo‘riqnomaga qaraganda, bu oliy mansabdagi 

amaldor butun mamlakatni idora qilish ishini o‘z qo‘liga olgan. 

Markaziy boshqaruv apparati bir necha bo‘g‘inlarga bo‘lingan. 

Xazina boshlig‘i, uy boshqaruvchisi (soliq yig‘uvchi, xiroj to‘lov-

chi), ekinlar mudiri, chorva boshlig‘i, qabulxona boshlig‘i, sud 

mudiri, harbiy palatalar boshlig‘i kabi vazifalariga ega bo‘lgan 

vazir qoshida 10 ta Yuqori Misr amaldorlari bo‘lgan. Keyingi 

bo‘g‘in hududiy-ma’muriy boshqaruv apparati bo‘lgan. Rexmir 

yo‘riqnomasiga ko‘ra, vazir to‘rtta ma’muriy hududlarni bosh-

---

50

qaradigan amaldorlarni tayinlagan. «U (vazir) Yuqori va Quyi 

Misr va Yuqori Misrning janubiy qismi (Fiva boshchiligidagi 

poytaxt okrugi). Nilning viloyati. Ular barcha yuz bergan vo-

qealar to‘grisida har to‘rt oyda hisobot berishlari kerak. Ular 

vazirlarga o‘zlarining boshqaruvlari yozuvlarini yetkazadilar» 

(O‘sha davrdagi hujjatdan parcha…).

Davlat xavfsizligi uchun muhim bo‘lgan qo‘shinda yollanma 

askarlar soni ko‘paytirilgan. Shu maqsadda Liviya qabilalari-

dan ko‘plab askarlar olingan, qo‘mondonlik tarkibi va qo‘shin-

ning moddiy ta’minoti mustahkamlangan. Tashkiliy jihatdan 

qo‘shinlar shimoliy va janubiy qismlarga bo‘lingan.