Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4.  Sak-skif madaniyati.  Sak-skiflar  bir  necha  ming  yillar 

davomida o‘ziga xos madaniyat yaratdilar. Sak-skif mifologiyasi 

boy va mazmunli bo‘lib, antik mualliflar tomonidan o‘zlashtiril-

gan. Osiyo va Yevropaning cho‘l va dasht hududlarida sak-

skifl arning  moddiy  madaniyat  yodgorliklari  bo‘lgan  yuzlab, 

ming lab qo‘rg‘onlar topib o‘rganilgan. Sirdaryoning quyi oqimi, 

Markaziy Qozog‘iston, Tyan-Shan, Pomir, Oltoy, Shimoliy Qora 

dengizbo‘yi, Dnepr daryosi dashtlaridan qazib o‘rganilgan qabr- 

qo‘rg‘onlardagi topilmalar sak-skif madaniyatini bepoyon dasht-

cho‘l hududlarida an’anaviy bir xil shakllangani, syujetlar, 

uslublar, tasvirlar bir xilligi, bir-birini takrorlab kelishi bilan 

bu madaniyatning yaxlitligidan dalolat beradi. Chunki yaxlit 

etnik birlik xo‘jalik hayotining bir xilligini, an’anaviy turmush 

tarzi, dunyoqarash va diniy e’tiqodning ham bir xilligini ta’min-

ladi. Minglab kilometrlarga cho‘zilib ketgan bepoyon kenglikda 

iqlim,  landshaft,  geografik  muhitning  har  xilligi  madaniyatda 

shaklan o‘ziga xoslikni yaratdi. Arxeologik qazilma topilmalari-

da harbiy qurol-yarog‘larning tuzilishi, ularga tushirilgan hay-

von tasvirlari bir-biriga o‘xshash.

Sak-skif madaniyatining gullab-yashnashi mil.avv. VII–VI 

asrlarga to‘g‘ri keladi. Abadiy muzlik sababli Tog‘li Oltoydan 

topilgan juda yaxshi saqlanib qolgan Paziriq madaniyati yod-

gorligi bu san’atning ajoyib namunasi hisoblanadi. Paziriq va 

hududdagi boshqa qabrlardagi buyumlar yaxshi saqlangan. 

Bu buyumlar ichida marhumlarning kiyimi, taqinchoqlar va 

yog‘ochdan o‘yilgan ashyolar, kigiz, patli gilamlar va boshqa 

buyumlar bor. Dafn qilingan odamlarning badanlariga chizil-

---

196

gan (tatiurovka). Bular barchasi abadiy muzlik sharoitida yax-

shi saqlanib qolgan. Kuban dashtlarida mil.avv. VI–IV asrlarga 

oid skif qo‘rg‘on va qabrlarida odamlar jasadi bilan birga, katta 

miqdorda hayvon suyaklari, jez qozonlar, egar-jabduqlar, har-

biy va mehnat qurollari, turli xil oltin zeb-ziynatlar topilgan. 

Sak-skif qabrlarida qurol-yarog‘lar muntazam uchraydi: kamon 

o‘qi uchlari, kamon qoldiqlari, nayza va qilich-aqinaklar. Ayol-

lar qabridan baldoq, uzuklar, bilakuzuklar va oynalar topilgan. 

O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Sibir va Qora dengiz bo‘yi cho‘l-dasht-

larida yashagan sak-skif qabilalari urf-odat an’analari, turmush 

tarzini o‘z madaniyatlarida ifodali aks ettirdilar. Bu madaniyat-

ning tasviriy san’at sohasida hayvon uslubi nihoyatda mukam-

mallikda o‘z ifodasini topdi. Sak-skiflar tabiat qo‘ynida bir umr 

hayvonot dunyosi bilan birgalikda uyg‘un yashaganlar. Xonaki 

va yovvoyi hayvonlar ko‘chmanchi, yarim o‘troq urug‘ qabilalar 

uchun hayot manbayi edi. Kiyim-kechaklar, egar-jabduqlar, 

qurol-yarog‘lar va turar-joy, o‘tovlar hayvonlar tasvirlari bilan 

bezatilgan. Hayvonot dunyosi sak san’atida guruh-guruh qilib 

tasvirlangan. Kiyik, bug‘u, tog‘ echkisi, qo‘y, ot, sher, yo‘lbars, 

qoplon, qushlar sher gavdali, burgut boshli qilib afsonaviy qa-

notli mavjudotlar kabi tasvirlanar edi. Hayvonlarning olisha-

yotgan tasvirlari sak-skiflarning tabiat dunyosini uzoq kuzatib, 

uning borlig‘ini aks ettirishga harakat qilganlarini ko‘rsatadi. 

Ular o‘zlarining uzoq ajdodlari totemlari, asoschilari, homiylari 

qilib hayvonlarni tanlaydilar. Hayvonlarda sehrli kuch mavjud-

ligiga ishondilar. Hayvonlar tasviri urug‘ jamoaga, uning a’zo-

si – odamga yordam berishi, homiylik qilishi, balo-qazolardan, 

yovuz kuchlardan saqlashi va qutqarishi lozim edi. 

Har bir buyum – mehnat quroli, harbiy qurol-yarog‘da ba-

diiy san’at namunasini ko‘rish mumkin. Tasvirlar jonli, uyg‘un, 

hayotiy bo‘lib, ularda sak-skiflarning dunyo-jamiyat va tabiat 

to‘g‘risidagi tasavvurlari o‘z aksini topgan. Qrimdagi Ko‘loba 

qo‘rg‘onidan bundan 170 yil oldin topilgan elektron qadahda o‘z 

yarasini davolayotgan uch odamning tasviri hayotiy ifodalan-

gan. Shunday manzara Voronej yaqinidagi qo‘rg‘ondan topilgan 

kumush xumda tasvirlangan. Bu har ikkala topilmada tasvir-

langan manzara bepoyon cho‘l-dashtlarda yashagan sak-skif-

larning tuzmush tarzi, urf-odat, an’analari, marosimlari bir xil 

bo‘lgan xalqning yaxlit madaniyatni shakllantirganini ko‘ramiz. 

Sak-skiflar tabiat kuchlariga e’tqod qilganlar. Olov, suv, havo, 

hayvonlarga sig‘inish keng tarqalgan. Gerodotning guvohlik 

---

197

berishicha, temir qilichga singdirilgan xudo ruhiga e’tiqod qi-

lingan. Uning yozishicha, skiflarning har bir viloyatida yog‘och  

va shoxlardan ulkan mehrob qilinib, uning tepasiga qo‘yilgan 

qilich – aqinakga xonaki hayvonlar, har yuz asirdan biri qur-

bonlik keltirilgan. Sak-skiflarning bir qismi bo‘lgan massagetlar 

osmon xudosi Ko‘k tangriga sig‘inganlar. Unga uchqur otni qur-

bonlik keltirganlar. Homiy hayvonlarga qurbonlik qilish, uning 

sharafiga marosimlar o‘tkazish an’ana bo‘lib qolgan. Chertom-

lik qo‘rg‘onidan topilgan katta kumush ko‘zada otni qurbonlik 

keltirish marosimi tasvirlangan. Diniy aqidalar yuqori daraja-

da shakllanganini sak-skif turmush tarzi, urf-odat, an’analari 

namoyon etsa, tabiat kuchlariga e’tiqodning singib ketganini 

arxeologik topilmalar, mifologiya, mozor-qo‘rg‘onlar, shakllan-

gan dafn marosimlari yaqqol ko‘rsatadi. 

Uzoq Norvegiyada Oseberg qo‘rg‘onida topilgan XI asrga te-

gishli kema san’at namunasi hisoblanadi. Kema hayvon uslu-

bidagi yog‘och o‘yma ornament bilan bezalgan. Ajdarning mo-

hirona yo‘nib ishlangan, ochilib turgan og‘zi sak-skif xanjari 

sopidagi hayvon tasviri bilan o‘xshash. Sak-skif madaniyati Old 

Osiyo, Yevropa va sharq ning boshqa mamlakatlari madaniyati-

ga asrlar davomida hayotbaxsh ta’sir qildi. O‘rta Osiyo, Eronda 

topilgan noyob san’at asari bo‘lgan oltin, kumush, jez ko‘za, jom, 

qadahlarda ot kallasi, kiyik va tog‘ echkisi tasviri tushirilgan. 

Cho‘llar, dasht va tog‘oldi hududlarida yashagan ko‘chmanchi 

chorvachilik bilan shug‘ullangan sak-skiflar o‘zlari bilan yon-

ma-yon yashagan o‘troq etnik birliklar bilan faol hamkorlik 

qildilar. Ko‘chmanchilar ko‘p hollarda birgalikda yashab o‘troq 

aholi tinchligini himoya qildilar. O‘zaro yaqin aloqalar har ikki 

tomonning turmush tarzi va madaniyatlariga ta’sir qildi. Yevro-

paning ilk sivilizatsiyasi hisoblangan Yunon dunyo si madani-

yatida sak-skiflar, sharqning ilk sivilizatsiyalarining ta’siri ya-

qqol ko‘rinadi. San’atdagi hayvon uslubi Xitoy san’atining eng 

qadimgi yodgorliklarida, Yevropaning so‘nggi temir davridagi 

kelt qabilalarining dekorativ san’atida yaqqol namoyon bo‘la-

di. Hozirgi O‘rta Osiyo, Afg‘oniston va Eron xalqlarining san’ati 

va madaniyatida sak-skiflarning san’atidagi ko‘chib yuradigan 

obrazlar: ot, kiyik, tog‘ echkisi, sher, qo‘y tasvirlari, geomet-

rik shakllar asrdan asrga, avloddan avlodga o‘tib keladi. Turli 

xalqlarning harbiy san’at namunalari bo‘lgan jez, kumush, tilla 

sopli qilich, xanjar va qalqonlarda hayvon uslubi mustahkam 

o‘rinni egallagan. Milodiy IV asrga oid Amudaryo xazinasidagi 

---

198

oltin buyumlarning barchasida sak-skif san’atining qaynoq na-

fasi yaqqol sezilib turadi. 

Tadqiqotchilarning  fikricha,  sak-skiflar  hayvonlarda  ilohiy 

kuchni ko‘rganlar. Odamlar ana shu ilohiy kuchni o‘zlashti-

rishlari lozim deb tasavvur qiladilar. Mifologiyada ma’budlar an-

tromorf qiyofada gavdalanadi. U o‘ziga xos keng dasht-cho‘llar, 

atrof dunyoni ramziy yaxlit aks ettirgan buyumlar, qurol-yarog‘, 

uy-ro‘zg‘or buyumlari, haykalchalar, qabr-qo‘rg‘onlarda aks 

etdi. Hayvon obrazi, uslubi bu xalqning moddiy va ma’naviy 

madaniyatining ustuvor yo‘nalishi edi. 

Saklarning kiyimlari ko‘chmanchi turmush tarziga mos edi. 

Ki yimlar ishlov berilgan charm, jun, bo‘zdan bo‘lgan. Charm 

etik, boshga cho‘qqi qalpoq kiyilgan. Kalta kamzul, belda kamar, 

tor yoki keng charm ishton etikka tiqilgan. Boy ko‘chmanchilar 

kiyimlarida tilla, kumush bezaklar, otlarning egar-jabduqlari 

ham shunday ziynatlangan. Ayollar belda kamar bilan uzun 

tor yengli ko‘ylak, kalta kamzul kiyganlar. Ularning bo‘yinlariga 

munchoq, qo‘llariga bilakuzuk, barmoqlariga uzuklar taqilgan. 

Oyoqlarida ham halqa taqqanlar. 

Sak-skif san’atining eng noyob namunalaridan biri – Tog‘li 

Oltoydagi qabr-qo‘rg‘ondan yoshi 2500 yilga teng, hajmi 83x2.00 

metrli qadimgi gilam topilgan. Bu qabrdan yana bir katta – 

4,5x6,5 m kigiz gilam topilgan. Uning oq rang bilan bo‘yalgan 

yuzasidagi ikki qatorli tasvirda taxtda o‘tirgan malika qo‘lida 

gullab turgan shoxcha oldida otliq turibdi. Suvoriy yo‘lboshchi 

kalta kamzul, tor ishton va yumshoq oyoq kiyimda, kamari-

da sadoq osilgan bo‘lgan. Ehtimol, gilam yo‘lboshchi chodiri 

– qaror gohi devoriga ilingan bo‘lgan. Topilmalardan yana biri 

foytun. U bir necha qismlardan tuzilgan bo‘lib, qayish bilan 

bir-biri ga bog‘langan. Butun foytun faqat yog‘ochdan bo‘lib,  

qayish bilan bir-biriga puxta bog‘langan. Katta g‘ildiraklar 

qo‘yilib, ular o‘rtasiga ayvon qilingan bo‘lib, foytunning baland-

ligi uch metrga yetadi. To‘rt ot foytunni tortgan. Paziriq qo‘rg‘on-

larida ham otlar qabrga dafn qilingan. Otning egar-jabduqlari 

bug‘u terisidan qilinib, ichiga jun to‘ldirilgan charm yostiqcha-

lar bilan otning jasadi o‘ziga xos, otning dumi charm g‘ilof, yoli-

ga xo‘rozlar tasvirlangan kigiz g‘ilof kiydirilgan. Otning tum-

shug‘idan kiydirilgan niqobning davomida kallasiga charmdan 

tikilgan bug‘uning tarmoqlanib ketgan shoxlari turibdi. Charm 

niqob, kigiz va teri otning burni va peshanasi ustida yashil 

rangda bo‘yalgan sher tasviri bilan bezalgan. Bu topilmalar 

---

199

sak-skif san’atining yuksak darajada rivojlanganidan dalolat 

beradi. Gilamlardagi tasvirlar, rasmlar, hayvonlar, naqshlar, 

geometrik shakllar an’anaviy ravishda sak-skiflarning keyingi 

avlodlari bo‘lgan barcha turkiy xalqlarning madaniyatida to‘la 

saqlanib qoldi va yanada rivojlandi. 

Sak-skiflar  Osiyo  va  Yevropa  hududlarida  ko‘payib,  turli 

xalq-etnoslarning keyingi shakllanishida poydevor bo‘ldilar. Bu 

madaniyat insonni tabiat qo‘ynidagi erkin dunyoqarashi, un-

ing tabiat bilan uyg‘un munosabatini o‘zida aks ettirdi. Ayniq-

sa, hayvonot dunyosi sak-skiflar bilan uyg‘un bog‘langan edi. 

Sak-skiflar ko‘chmanchi chorvachilik bilan birga, ovchilik bilan 

shug‘ullanar edilar. Ov ularning doimiy hamrohi bo‘lib, ular 

yovvoyi hayvon va parrandalarning tabiatini yaxshi bilganlar.