|
QADIMGI SHARQIY O‘RTAYER DENGIZI DAVLATLARI
1. Mil.avv. III–II ming yilliklardagi davlat uyushmalari.
2. Yamxad davlati va Giksoslar birlashmasi. 3. Finikiya.
4. Damashq podsholigi. 5. Isroil-Yahudiya davlatlari.
6. Sharqiy O‘rtayer dengizi madaniyati.
1. Mil.avv. III–II ming yilliklardagi davlat uyushmalari.
Finikiya shaharlaridan bir nechasini arxeologlar qazib och-
dilar. Fransuz arxeologi Klod Shefer shimoliy Suriyada Fini-
kiya shahri Ugaritni ochdi. Bu shaharda mil.avv. II ming yil-
lik o‘rtalariga tegishli mixxat yozuvlar topilgan loy taxtachalar
mifologik, diniy matnlar, xo‘jalik hujjatlaridan iborat. Yana bir
Finikiya shahari Biblda 1921-yildan arxeologik qazishmalar
olib borildi. Bu shahar orqali qadimda Finikiya mahsulotlari
Misrga chiqarilgan. Tavr tog‘laridan va Frot daryosining o‘rta
oqimidan Misrgacha bo‘lgan Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i
hududi va Suriyani qadimda yunonlar Finikiya, Falastin va Su-
riya cho‘llari deb atadilar.
Qadimda bu hududning katta qis-
mini Xanaan deb atalgan dengiz qirg‘og‘i tashkil etgan. Bu yer-
da katta suv havzalari bo‘lmay, mahalliy miqyosida uncha kat-
ta bo‘lmagan Falastindagi Iordan, Suriyadagi Oront daryolari
mavjud edi. Suv havzalarining taqchilligi dehqonchilikning
rivojiga imkon tug‘dirmadi. Livan tog‘lari Sharqiy O‘rtayer den-
gizini bir qancha tumanlarga bo‘lib, bir-biridan ajratgan. Cho‘l
va sahro hududlarida ko‘chmanchi qabilalar joylashdi. Shu bi-
lan birga, Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i temir rudasi, keng
o‘rmonlar, jumladan, mashhur Livan kedriga boy edi. Qadim-
da Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘ogida yashagan qabilalar va
xalqlar to‘g‘risida qo‘shni davlatlar manbalari (Misrning Tell-
Amarna arxivi, Xett hujjatlari, Osuriya ma’muriy yozishmalari)
va mahalliy yahudiy dini yodgorligi bo‘lgan Bibliya (yunon ti-
lida «kitoblar» ma’nosini bildiradi) ma’lumot beradi.Yahudiy
bibliyasi xristian bibliyasining bir qismi bilan to‘liq mos keladi
va Vetxiy Zavet deb ataladi. Yangi Zavet Iso payg‘ambar hayo-
ti va uning o‘quvchilari faoliyati to‘g‘risidagi xristian kitoblari-
dan iborat. Vetxiy Zavet yangi asr boshlarida rasmiylashdi. U
159
an’anaviy 3 bo‘lim: qonun yoki ta’limot (Tora), payg‘ambarlar va
yozuv (Pisaniya) dan iborat.
Mil.avv. IV ming yillik oxirida Sharqiy O‘rtayer dengizi
qirg‘og‘i jamoalarida hunarmandchilik va dehqonchilik rivojla-
nadi. Dast lab shimol, so‘ng janubda kulolchilik charxi va sopol
kuydirish uchun maxsus o‘choqlardan foydalana boshlangan.
Metall ham keng ishlatilgan. Dehqonchilikda g‘alla, zaytun da-
raxti va uzum yetishtirila boshlandi.
Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi
mil.avv. III ming yillikda shahar tipidagi manzilgohlarning pay-
do bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ana shunday shaharlardan biri
Finikiyada Bibldir. Bibl tosh devor bilan o‘rab olingan edi. Sha-
har tosh to‘shalgan ko‘cha va tosh devorlar bilan birga, ibodat-
xonalarga ega edi. Bibldan Misrga kedr yog‘ochi, smola, zaytun
moyi olib ketilgan. Misrda smoladan mo‘miyolashda foydala-
nilar edi. Misrdan Biblga badiiy buyumlar, munchoqlar, alebastr
va diorit ko‘zalar, qimmatbaho qutichalar, tilla va kumush-
dan ziynatlangan qurollar olib kelingan. Qirg‘oq shaharlarida
mul kiy tabaqalanish natijasida ijtimoiy qatlamlarning paydo
bo‘lishi kuchayib boradi Taxminlarga ko‘ra, shu davrda sha-
har-davlatlarning ilk uyushmasi paydo bo‘ladi. Asta-sekin
qirg‘oqda Bibldan tashqari, boshqa Finikiyada Ugarit, Sidon va
Tir shaharlari paydo bo‘ladi.
Mamlakatning ichkarisi Shimoliy Suriyada Alalax shahri
(mil.avv. IV ming yilliklar oxiri – III ming yillikning I yarmida)
shakllanadi. Mil.avv. III ming yillikda Suriyadagi Ebla shahrida
(hududi 56 ga) taxminan 20-30 ming aholi yashagan. Eblada
asosan hunarmandchilik va savdo rivojlanadi. Mil.avv. XIV–XIII
asrda bu shaharda saroy ansambllari shakllanadi. Bu yerda
arxivlar, xomashyo zaxiralari, qimmatli chet el mollari saqlana-
di. Ebladan Misr fir’avnlari nomlari yozilgan alebastr xumlari,
32 kg lazurit topiladi. Ebla Akkad hokimlari tazyiqiga uchraydi.
Mil.avv. 2225-yilda Eblani Akkad podshosi Naram-Suen bosib
oladi. Ijtimoiy jihatdan Ebla shahar-davlat edi. Davlat tepasida
podsho turgan va u taxminan diniy vazifalarni bajargan. Uning
oldida maslahatchilar bo‘lgan.
Madaniy jihatdan Ebla Shumer sivilizatsiyasi yutuqlarini
o‘zlashtiradi. Shumer-Ebla lug‘ati tuziladi. Ebla saroy devor-
larining bezalishida Mesopotamiya me’morchiligi bilan aloqa
yaqqol ko‘rinadi. Mil.avv. III ming yillikda Falastinda Megiddo,
160
Quddus va Laxesh shaharlari shakllanadi. Barcha shaharlar
mustahkam devorlar bilan o‘rab olinadi. Iordan daryosi vodiy-
sida Xasor shahri yirik markazga aylanadi. Mil.avv. III ming
yillikda Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i aholisi o‘z tarkibiga
ko‘ra xilma-xil edi. Shimolda xurrit qabilalari yashagan. Mil.
avv. II ming yilliklarda bu yerga xettlar kirib keladi. Ammo mil.
avv. IV ming yilliklarda asosiy aholi semit shoxobchasi tillarida
so‘zlashadi. Tadqiqotchilar, Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida
mil.avv. III–II ming yilliklarda mavjud bo‘lgan eblaid, qadimgi
xanaan, ugarit va amoriy tillarini ko‘rsatadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
