Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

SHUMER-BOBIL MADANIYATI

1. Yozuv. 2. Kutubxona. 3. Maktab. 4. Adabiyot. 5. Din.  

6. Ilmiy bilimlar. 7. San’at.

1. Yozuv. Mesopotamiya jahon sivilizatsiyasi va qadimgi 

shahar madaniyatining ilk o‘choqlaridan biri. Mesopotamiya 

madaniyati bir necha ming yillar davomida rivojlandi hamda 

qo‘shni madaniyatlarga hayotbaxsh ta’sir qildi. Mesopotamiya-

da ilk bor yozuv, adabiyot, fan, ta’lim tizimi o‘z davriga nis-

batan mukammal rivojlandi. Ilk xalq og‘zaki ijodi, aniq fanlar 

rivojlandi. Mesopotamiya madaniyati o‘ziga xos xususiyatga 

ega bo‘lib, bu yerda yaratilgan uyg‘un madaniyat jahon sivili-

zatsiyasining ajralmas bir qismini tashkil etdi. Mesopotamiya 

madaniyatining  yutuq  va  kashfiyotlari  qadimda  va  o‘rta  asr-

larda boshqa madaniyatlar va xalqlar tomonidan o‘zlashtirilib, 

dunyo madaniyatining keyingi taraqqiyotiga poydevor bo‘lib 

xiz  mat  qildi. 

Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo‘lib, 

ular ning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o‘zlashtirib, 

davom ettirdilar. Mesopotamiya madaniyatining asoslari mil.

avv. IV ming yillikda shaharlar paydo bo‘lishi bilan boshlandi. 

Uning uzoq yashash davrida unga xos ichki yaxlitlik, an’analar-

ning merosiyligi, uning unsurlarini ajralmas aloqasi saqlanib 

qoldi. Mesopotamiya madaniyatining boshlang‘ich davri o‘ziga 

xos yozuvning shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu 

yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat Mesopotamiya sivilizatsiyasi-

ning asosiy ildizi bo‘lib, uning barcha jihatlarini birlashtirgan 

an’analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi. 

Mil.avv. IV–III ming yilliklarda shumer mixxat yozuvi paydo 

bo‘ldi. Shumerlar bu yozuvni sivilizatsiyaga xizmat qildirdilar. 

Shumer mixxati mil.avv. VII asrgacha Old Osiyoda xalqaro yo-

zuv vazifasini o‘tadi. Bu yozuvda huquqiy, siyosiy, xo‘jalik va 

adabiy matnlar yozilgan. Shumer mixxati uzoq vaqt davomida 

shakllandi. Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohi-

da buyumlar, tasvirlar tarzida ifodalangan. Shunday yozuvdan 

mil.avv.  III  ming  yillikdan  boshlab  foydalanilgan.  Piktografiya 

juda sodda bo‘lib, haqiqiy yozuv emas edi. U so‘zlarni ifodala-

mas edi. Asta-sekin u mixxatga aylandi. Mix xatda 600 belgi bor 

---

115

edi. Amerika arxeologlari Nippur shahridagi eng qadimgi shu-

mer ibodatxonasini va ibodatxona kutubxonasini topish baxti-

ga muyassar bo‘ldilar. Uning ko‘p sonli xonalarida shumer tili-

da bitilgan matnlar 50 ming loy taxtachalar topildi. 

Mil.avv. XXIV asrda ilk batafsil yozilgan Shumer matnlari 

paydo bo‘ldi. Akkad tili Janubiy Mesopotamiyada mil.avv. III 

ming yillik ning ikkinchi yarmida shakllandi. Shumer va akkad 

tillari bir-biridan ko‘pgina so‘zlarni o‘zlashtirib oldi. Mil.avv. III 

ming yillikning oxirida dunyo tarixida ilk bor qadimgi shumer–

akkad lug‘atlari tuzilgan. Dastlab shumer yozuvini, keyinchalik 

shumer–akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o‘zlashtirib 

oldilar.

 

Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. Qadim-

gi Mesopotamiyada loy mo‘l-ko‘l edi. Loy taxtacha yozuv uchun 

asosiy xomashyo bo‘lib xizmat qildi. Taxtacha loydan yasalib, 

tuzlardan kuydirish yo‘li bilan tozalangan. Mesopotamiyada 

o‘rmon bo‘lmaganligi sababli, faqat eng muhim matnlar yozilgan 

loy taxtachalar (podsho yozuvlari, kutub xonada saqlanishi lozim 

bo‘lgan asarlar) kuydirilgan. Qolgan taxtachalar oftobda quri-

tilgan. Odatda, taxtachalar 7-9 sm uzunlikda bo‘lgan. Yozuvlar 

ba’zida tosh va metall taxtachaga ham yozilgan.

Mil.avv. I ming yillikda bobilliklar va osuriyaliklar yozuv 

uchun teri va chetdan keltirilgan papirusni ishlata boshlagan-

lar. Shu vaqtning o‘zida Mesopotamiyada yog‘ochdan qilingan 

uzun taxtachaga mum surtib, mixxat belgilarini tushirganlar. 

Mil.avv. VII asrdan boshlab oromiy tili va yozuvi kirib kelgan 

paytda mixxat yozuvlari sekin-asta unutila boshlandi.