Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

8. Ahmoniylar davlatining ijtimoiy holati va davlat tuzu-

mi. Ahmoniy lar davlatiga uzoq bosqinchilik urushlardan so‘ng, 

Fors davlati paydo bo‘lgunga qadar Kichik Osiyo, Elam, Bobil, 

Suriya va Misr kabi o‘zining rivojlangan davlat hokimiyatiga 

ega bo‘lgan hududlar kirdi. Bundan tashqari, forslar ko‘ch-

manchi arab va skif qabilalarini bo‘ysundirdilar. Ulkan davlat 

tarkibiga kirgan yuzlab xalqlar, elat va qabilalar turli bosqich-

dagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda yashaganlar. Ayrim viloyatlar, 

hududlarda tovar-pul munosabatlari yuqori darajada rivojlan-

gan edi. Forsning o‘zida yollanib ishlovchi ishchilar «gardash» 

(fors tilida ) yoki «kurtash» (elam tilida) deb atalgan. Kurtashlar-

ning bir qismi davlat fuqarosi hisoblangan. Bu ko‘p sonli ishchi 

guruhlari bo‘lib, ko‘pincha harbiy asirlar, majburiyatni o‘tash 

uchun chiqarilgan jamoachilardan iborat edi. Qullar oldi-sotdi 

qilingan va turli yumushlarni bajargan. Asir qullar soni juda 

ko‘p bo‘lgan. 

Kayxusrav va Kambiz bosib olingan mamlakatlarda hech qan-

day o‘zgarish qilmay, avvalgi ichki boshqaruvni saqlab qoldi-

lar. Qaram xalqlarga bir qadar o‘z-o‘zini boshqaruv huquqini 

berdilar. Ammo mil.avv. 522–521-yillardagi qo‘zg‘olonlar Ah-

moniylar davlati mustahkam emasligini ko‘rsatdi. Shu sababli, 

Doro I davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qiladigan 

qator islohotlar o‘tkazdi. U ma’muriy-hududiy, moliya va har-

biy islohot o‘tkazdi. Doro I islohotlari, eng avvalo, bosib olingan 

hududlar ustidan nazoratni amalga oshirish va davlat bosh-

qaruv tizimini yaratish, soliqlar yig‘imini tartibga solish va uning 

miqdorini oshirishga xizmat qildi. Islohotlar bir necha yilda 

amalga oshirildi. Bu islohotlarni amalga oshirish natijasida Bo-

bil, Misr va boshqa hududlarda yangi ma’muriy tizim vujudga 

keldi va Ahmoniylar davlatining oxirgi yillarigacha boshqaruv 

tizimida biror sezilarli o‘zgarish yuz bermadi. 

Ahmoniylar davlat hokimiyati tepasida qonun chiqaruvchi, 

ijroiya va sud hokimiyatini o‘z qo‘lida to‘plagan mutlaq hukm-

dor – podsho turgan. Podsho o‘zining hashamatli kiyimi bilan 

---

230

ham oqsuyak zodagonlardan ajralib turgan. Faqat u qizil-zarrin 

kiyim va toj kiyishi mumkin bo‘lgan. Uning tan soqchilari 10 

ming saylanma askardan tashkil topgan. Tansoqchilar «olmas» 

deb nomlanib, uning soni doimo bir xil qolgan. Qaysidir tansoq-

chi vafot qilsa, uning o‘rnini boshqasi egallagan. Podsho davlat 

boshqaruvida shakllangan davlat apparatiga tayangan. 

Doro I ning islohotlari podshoning mutlaq hokimiyatini ham 

kuchaytirdi. Saroy qonun-qoidalari, rasm-rusumlari va ma-

rosimlari, podsho hokimiyatining ramzlari shakllantirildi. Ke-

yinchalik Ahmoniy podsholarning turmush tarzi boshqa sharq 

va g‘arb podsholari uchun namuna sifatida qabul qilindi. 

Cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan podsho shaxsi oliy va 

muqaddas bo‘lib, xudo Axuramazdaning yerdagi soyasi bo‘lgan 

Podshoga yaqinlashadigan har qanday kishi tiz cho‘kib, ta’zim 

bajo keltirishi kerak edi. Faqat 6 urug‘ oqsoqoli uning huzuriga 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirishlari mumkin bo‘lgan. Qarindosh-urug‘lar, 

saroy a’yonlari va hamtovoqlar ham podsho oldiga hech qan-

day sababsiz kirishga botinmaganlar, buning uchun hayotlari-

dan mahrum bo‘lishlari mumkin edi. Arz-shikoyat bilan pod-

sho huzuriga kiradigan qolgan fuqarolar uchun ko‘p sonli xiz-

matchilar, tansoqchilardan o‘tish amri mahol bo‘lgan. Zar dusht 

kohinlari (maglar) ma’naviy va dunyoviy ishlarda podshoga 

maslahatchi bo‘lganlar. Ular sud ishlarini ham bajarganlar. 

Podshoga minglab kishilar xizmat qilgan. Uning tan soqchilari 

2000 fors suvoriylari, 2000 nayzabardorlar va 10 000 piyoda-

lardan iborat ilg‘or qism bo‘lgan. Qo‘shinning katta qismi mam-

lakatning turli viloyatlarida bo‘lib tashlangan. Podsho harami 

joriyalari Doro I ning vorislari davrida 360 taga yetgan. Podsho 

va uning a‘yonlari harbiy yurishlarda o‘z xotin, bola-chaqala-

rini ham olib yurganlar. Aleksandr Issa yonidagi jangda 300 

ayolni, 277 oshpaz, 13 ta sutlik ovqat tayyorlovchilar, 17 ta 

ichimlik tayyorlovchilar, 70 ombor xizmatchisi, 40 ta xushbo‘y 

surgi tayyorlovchilar, 46 ta supurgi to‘quvchilarni asirga olgan. 

Fors davlat boshqaruvi uchun kadrlar tayyorlash yaxshi 

yo‘lga qo‘yilgan. Tashkilotchilik, boshqaruv qobilyatiga ega 

bo‘lgan yosh zodagonlar podsho saroyida, bir qismi satrap-

liklarda, satraplar rahbarligida bo‘lg‘usi lavozimlarga tayyor-

langan. Ular harbiy san’atni, dunyoviy-ilohiy bilimlarni hamda 

boshqaruv san’atini o‘zlashtirganlar. 

Doro I mil.avv. 515-yil atrofida mamlakatni satrapiya (viloyat, 

fors tilida kshatriy) deb atalgan ma’muriy hududlarga bo‘ldi: 

---

231

Kichik Osiyo to‘rt satraplik to‘rt bosh shahar bilan (Milet, Sard, 

Daskiley  va  Tars);  Misr  markazi  Memfis  bo‘lgan  o‘ltinchi  sat-

raplik; Osuriya Bobil bilan birga to‘qqizinchi satraplik; o‘ninchi 

satraplik Midiya; yigirmanchi satraplik Hind daryosining o‘ng 

qir’g‘og‘i hududi. Satrapliklar o‘z hajmi jihatidan ilgarigi, ilk 

katta davlatlar, provinsiyalardan katta bo‘lgan. Ularning che-

garalari mamlakatning eski davlat va etnografik chegaralariga 

mos kelgan. Satrapliklar ichida avtonom o‘z-o‘zini boshqara-

digan qabila va shaharlar – Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon 

shaharlari mavjud edi. Forslar Finikiya shaharlarining ichki 

ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular Ahmoniylar-

ni oxirigacha qo‘llab-quvvatladilar. 

Satrapliklar tarkibiga ichki boshqaruvda muxtor bo‘lgan 

mamlakatlar ham kirdi. Bu markazdan uzoq hududlar bo‘lib, 

ularning ichki ishlariga fors hokimiyati aralashmagan. Ular 

mahalliy hokimlar yordamida boshqarilib, forslar o‘lpon olish 

bilan cheklangan. Arablar, kolxlar, efioplar, saklar o‘z hokim-

lari tomonidan boshqarilgan.

Satrapliklar ro‘yxati Behistun va boshqa qadimgi fors yozuv-

larida keltiriladi. Ularda 23 mamlakat sanaladi

. Gerodot tarixida 

20 satraplik keltirildi. Gerodot 20 satraplik tarkibida Ahmoniy-

lar davlati tarkibiga kirgan 70 ta shaharni sanaydi. Gerodot 

va Ahmoniylar yozuvlaridagi farqlar mavjudligining sababi, sat-

rapliklar soni va chegaralari yangi bosqinchilik urushlari yoki 

ma’muriy islohotlar natijasida o‘zgarib turgan. Fors podsholari 

muntazam ravishda satrapliklar hududlarini qayta bo‘lib tur-

dilar. Ularning soni oshib, hududlarning hajmi kichraydi. Mi-

sol uchun, Doro I davrida Kichik Osiyo 4 satraplikka, Doro III 

davrida 7 satraplikka bo‘linadi.

Yangi ma’muriy birliklar boshida satrap (noib)lar turgan. 

Sat rap mansabi Ahmoniylar davlati vujudga kelishi bilan mav-

jud edi. Kayxusrav, Kambiz va Doro I podsholigining birinchi 

yillarida qaram hududlarda rahbarlik vazifalarini imtiyozli et-

nik guruh-forslar qo‘lida to‘plashni maqsad qilib qo‘yganlar. 

Satrap lavozimiga endilikda qoida sifatida faqat forslar tayin-

lanadigan bo‘ldi. Kayxusrav va Kambiz davrida satrap qo‘l os-

tida fuqarolik va harbiy hokimiyat to‘plangan. Bu haqida sat-

rap Gobriyning Bobil, Suriya va Yuqori Mesopotamiyadagi bir 

vaqtning o‘zida fuqarolik va harbiy noib vazifasini bajargani 

to‘grisida aniq ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari, Behus-

tun yozuvlari ma’lumotlariga ko‘ra, Doro I hukmronligi davrida 

---

232

satraplar o‘z viloyatlarini boshqarish bilan bir qatorda, urush 

vaqtida qo‘shinga qo‘mondonlik qilganlar. 

Doro I satrap hokimiyatining kuchayib ketishini oldini olish 

uchun satrap vazifasini harbiy hokimiyatdan ajratish bilan 

chekladi. Endilikda satraplar viloyatlarda faqat fuqaro hokimi-

yatiga ega noibga aylandilar. Ular o‘z viloyatlarida ma’muri-

yat boshlig‘i bo‘lib, sud hokimiyatini amalga oshirganlar. Sat-

rap o‘z viloyatining taraqqiyoti, savdo-hunarmandchilikning 

rivojlanishi, pul muomalasi, yo‘llar, kanallar ustidan nazorat 

qilish va o‘z kumush tangasini zarb qilish huquqiga ega edi. 

Soliqlar yig‘imining nazorati ham satraplarning qo‘lida bo‘lgan. 

U soliqlarni okruglar bo‘yicha taqsimoti va yig‘ilgan soliqlarni 

markazga yuborishga mas’ul edi. Satraplikdagi harbiy hokimi-

yat alohida lavozimli kishi – harbiy boshliq qo‘lida to‘plandi. U 

satraplikdagi harbiy qismlar va qal’alar, garnizonning boshlig‘i 

edi. Eng ko‘p harbiy qismlar Sard, Memfis, Bobil va Ekbatana-

da joylashtirilgan. 

Soliqlardan faqat Fors viloyati ozod etilgan bo‘lib, faqat pod-

sho viloyatga kelganda mahalliy mahsulotlar (sut, asal, xurmo 

va boshqa)ni tortiq qilishi lozim edi. Satraplar o‘z satrapliklari 

chegarasida xavfsizlikni ta’minlaganlar va mahalliy amal-

dorlarning faoliyatini boshqarganlar. Tinchlik vaqtida satraplar 

qo‘l ostida faqat ozgina shaxsiy qo‘riqchilar bo‘lgan. Viloyatda 

turgan qo‘shinga esa satrapdan mustaqil bo‘lgan, bevosita pod-

shoga bo‘ysungan harbiy boshliq rahbarlik qilgan. Satrap va 

harbiy boshliqlar markaziy hokimiyatni, podshoning va ayniq-

sa,  uning  maxfiy  xizmatining  doimiy  nazorati  ostida  bo‘lgan-

lar. Chunki viloyatlar satraplari doimo mustaqillikka intilishga 

harakat qilib, ajralib chiqish xavfini tug‘dirganlar. Davlat bosh-

qaruvi va barcha amaldorlar ustidan oliy nazorat xazorapat deb 

atalgan mansabdor qo‘lida bo‘lgan. U bir vaqtning o‘zida «o‘n 

ming o‘lmas» podsho shaxsiy gvardiyasining boshlig‘i bo‘lgan. 

Har bir satrap oldida uning nazorati uchun podsho tayinlagan 

kotib turgan. U farmoyish ko‘rsatmalarini bevosita podshoning 

o‘zidan olib, ularni satrap va harbiy boshliqqa yetkazib bergan. 

Shu bilan birga, u satraplikdagi vaziyat to‘g‘risida podshoga 

muntazam ma’lumot yuborib turgan. Satraplar ustidan oliy 

nazoratni bosh nazoratchi amalga oshirgan, u podsho nomidan 

satrapliklarni kutilmaganda taftish qilgan, u «podshoning ko‘zi» 

deb atalgan. Agar satraplikda ishlar yaxshi ketayotgan bo‘lsa, 

satrap rag‘batlantirilgan, aksincha ishlar yomon bo‘lsa, u jazo-

---

233

langan. Bosh nazoratchidan tashqari yana maxfiy ayg‘oqchilar 

bo‘lib, ular «podshoning quloqlari» deb atalgan. 

Ammo Doro I davridan so‘ng harbiy va fuqarolik hokimiya-

tining bo‘linishiga qat’iy rioya qilinmagan. Ko‘pincha satrap 

hokimiyatining hajmi ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib qoldi. 

Doro 1 ning o‘g‘li Kserks va keyingi podsholar davrida satraplar 

harbiy boshliqlarga qaram holatda bo‘lganlar. Mil.avv. IV asr-

dan boshlab bu odatdagi hol bo‘lib qoldi. Kserks podsholigi 

davridan ba’zida ikki yoki bir necha satrapliklar bir kishi qo‘li-

da bo‘lgan. Misol uchun, shahzoda Kayxusrav Kichkina Lidiya 

satrapi bo‘lishi bilan birga, uning hokimiyati Daskiley va Ioniya 

satrapliklarining katta qismini qamrab olgan. Mil.avv. IV asr 

o‘rtalarida Kilikiya satrapi Mazey bir vaqtning o‘zida Ikki daryo 

oralig‘i noibi ham bo‘lgan. Istilochilik urushlari davrida har bir 

satrap o‘zining viloyatidan qo‘shin to‘plab, urush harakatlarida 

ishtirok etishi shart edi. Misol uchun, yunon-makedonlar bilan 

bo‘lgan jang harakatlarida baqtriyaliklar o‘z satraplari bosh-

chiligida ishtirok etganlar. 

Islohotlar natijasida podsho markaziy devonxonasi bilan 

birga, katta byurokratik apparat vujudga kelgan. Ahmoniylar 

davlatining markaziy davlat boshqaruvi ma’muriy markaz Su-

zada bo‘lib, podshoning bosh qarorgohi Fors viloyatidagi Perse-

pol shahrida joylashgan. Podsho o‘rdasi kuz va qishni Bobil-

da, yozni Ekbatanada, bahorni Suzada o‘tkazgan. Oromiy tili 

Ahmoniylar davlatining rasmiy tili edi. Barcha rasmiy hujjat-

lar oromiy yozuvida mamlakat bo‘yicha tarqatilgan. Joylarda 

mirzalar hujjatlarni mahalliy tillarga tarjima qilganlar. Rasmiy 

hujjatlar joylarda mahalliy tillarda ham yozilgan. Ikki yoki un-

dan ko‘proq tillarda ish qog‘ozlari yuritilgan.

Imperiyaning bepoyon hududlarini boshqarish samarali bo‘li-

shi uchun muntazam aloqa (pochta) xizmati yaxshi yo‘lga qo‘yil-

gan. Markaziy yo‘llarda bir kunlik yo‘l masofasida maxsus aloqa 

qo‘nimgoh bekatlari joylashtirilib, davlat tomonidan qo‘riqlan-

gan. Suzadan Kichik Osiyodagi Sard shahrigacha bo‘lgan 2470 

km uzunlikdagi yo‘lda bir yuz o‘n bir bekat bo‘lgan. Bir kun-

da ot va choparlarni alamashtirib, 300 km yo‘lni bosib o‘tish 

mumkin edi. Suzadan Sardgacha, odatda, bir hafta yurilgan. 

Aloqa xizmati o‘sha davrda faqat davlat ehtiyojlari uchun xiz-

mat qilgan. Davlat hokimiyati ko‘p sonli malakali choparlarni 

maxsus topshiriqlar bilan joylarga yuboriladigan amaldorlarni 

saqlab, ularning doimiy moddiy ta’minoti davlat xazinasidan 

---

234

to‘langan. Turli mamlakatlarga podsho topshiriqlari bilan yura-

digan amaldor, choparlar uchun bekatlarda podsho omborlari 

tashkil etilgan bo‘lib, ular doimiy oziq-ovqat, yem-xashak bi-

lan ta’minlangan, otlar doimiy zaxira sifatida saqlab turilgan. 

Xabarlar tez yetkazish zarur bo‘lgan paytlarda minoralardan 

olov yoqish bilan belgi berilgan.

Pasargaddan mil.avv. VI–V asrlarda tuzilgan mixxat hujjat-

lar ko‘plab saqlanib qolgan. Misrdan Hindistongacha cho‘zilgan 

Ahmoniylar davlatining turli viloyatlariga yuborilgan rasmiy 

mixxatlar hozirgacha yetib kelgan. Joylarga xususiy xat-xabar-

lar tanish-bilishlar, sayohatchilar, maxsus yollangan odam-

lar orqali yuborilgan. Ahmoniylarning rasmiy yozuvlari akkad, 

elam va qadimgi fors tilida va mixxatning uch turida ko‘pincha 

toshga bitilgan.

Qaram mamlakatlar, hududlar satrapliklar ustidan marka-

ziy hokimiyatning doimiy nazoratini podsho nomidan kutilma-

ganda tekshirish o‘tkazadigan «podsho ko‘zi» deb atalgan bosh 

nazoratchi amalga oshirar edi. Bosh nazoratchidan tashqari, 

maxfiy choparlar, «podsho quloqlari» hisoblangan ayg‘oqchilar 

ulkan imperiya hududlarida doimo izg‘ib yurar edilar. Davlat 

apparatida forslar eng muhim harbiy va fuqarolik vazifalari-

ni faqat Fors o‘lkasida emas, balki boshqa qaram hududlarda 

ham egallab olganlar. Shu bilan birga, Ahmoniylar boshqaruv 

ishlarida boshqa xalqlar vakillaridan ham foydalanganlar. 

Doro I islohotlari agrar sohada katta o‘zgarishlarga sabab 

bo‘lgan. Qaram xalqlarning yerlari tortib olinib, podsho oila 

a’zolariga, fors aslzodalari va amaldorlariga meros qilib beriladi. 

Bunday yer-mulklar soliqdan ozod qilingan. Podsho tomonidan 

alohida xizmat ko‘rsatgan qo‘shinlarga beriladigan yerlar me-

rosiy bo‘lib, soliqdan ozod qilingan. Bunday imtiyozga ega kishi-

lar qaram viloyatlarda sud ishlarini amalga oshirish huquqiga 

ega bo‘lganlar. Yerlarning katta qismi podshoning mulki edi. 

Podsho yerlari, odatda, ijaraga berilgan. Bundan tashqari, yi-

rik sug‘orish kanallari podshoga qaragan. O‘rta Osiyodagi Aq 

daryosi havzasidagi sug‘orish inshootlari, Suriyadagi o‘rmon-

lar, Misrdagi Fayum ko‘lida baliqchilikdan keladigan daromad-

lar, konlar, bog‘ va saroylar podsho ixtiyorida bo‘lgan. Bir qism 

yerlar harbiylarga foydalanishga berilgan. Dastlab harbiylar 

xiz matda bo‘lgan vaqtda bu yerlardan soliq olinmagan. Keyin-

chalik askar xo‘jaliklaridan soliqlar doimiy ravishda olina bosh-

lanadi. Buning ustiga askarlarga harbiy xizmati uchun ajra-

---

235

tiladigan yerlarning hajmi yildan-yilga qisqarib borgan. Shu 

sababli, oddiy jamoachilar harbiy xizmatni o‘tashdan bo‘yin 

tovlay boshlaganlar. Natijada qo‘shinning jangovar qobiliyati 

pasayib ketadi. Shu sababli, Ahmoniylar mil.avv. V–IV asrlarda 

yollanma qo‘shinga suyanadigan bo‘lganlar. 

Doro I soliq siyosatini o‘zgartirdi. Yangi umumdavlat soliq 

tizimi shakllantirildi. Har bir viloyat yer hajmi va hosildorlik da-

rajasiga ko‘ra, qat’iy belgilangan soliq to‘lovini amalga oshirishi 

shart qilib qo‘yildi. Ilk bor ayrim ibodatxonalar o‘zlariga qarash-

li yerlardan soliq to‘lashga majbur qilindi. Forslarning o‘zlari 

pul to‘lovidan ozod bo‘lib, natural to‘lovga tortilganlar. Qolgan 

qaram xalqlar har yili 7740 Bobil kumush talanti (232200 kg) 

miqdorida soliq to‘laganlar. 111. 89... Kayxusrav va Kambiz