A- soxtaqalqondorning novdada joylanishi (Shahrixon tumani
2019-y), B - soxtaqalqondorning morfologik belgilarining sxematik
ko ‘rinishi.
41
Qorin nafas teshikchalari. Qorinning ventral tomonidagi tc | shikchalar tananing o‘rta chizig‘i atrofida joylashib, soni 1-6 tagal cha bo'ladi. Qorin og‘izchalari o‘lchami ko‘rinishi va soni turlar, populyatsiyalarga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Ko‘pincha teshik- chalar ikki qorin bo‘g‘inining chegarasida joylashgan bo‘ladi vn bunday holatda ular cho‘zilib ajralib qoladi. Ayrim turlarda qonn og‘izchalari ikki tomondan qirralangan bo‘ladi. Ko‘p turlarda qorin og‘izchalari bo‘lmaydi. Koksidlarning bu anal apparati odatda ularning ikkinchi yosh dagi 1 ichinkalik paytida paydo bo‘ladigan tuzilma bo‘lib, ko'pincha yassi xitin halqa bilan o'ralgan ovalsimon tuzilma hisoblanadi. Atrofi bir qancha tukchalar bilan o‘ralgan bo‘ladi. Anal apparati ko‘pincha, bu hasharotlarning oziqlanish usullari bilan bog‘liq bo‘lib, u yordamida koksidlar tanalaridagi hazm bo‘lmagan ortiq- cha ozuqa moddalarni tashqariga chiqaradi. Anal apparatidan ajral- gan chiqindilar o‘ziga xos mum pardasi bilan o‘ralgan holda tashqa- riga chiqariladi (FaBpiinoB, 2016). Anal apparati ayniqsa, koksidlar oilasiga mansub bo‘lgan ha- sharotlarni aniqlashda muhim bclgilardan hisoblanadi. Anal ap- parati turli oilalarga mansub vakillarida har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Ularning xillari konussimon, silindrsimon bo‘lishi mum- kin. Anal apparatini o‘rab turgan qilchalar ham turli vakillarda turlicha bo‘ladi. Biroq, anal apparatining shakllari doimo bir xil bo‘lmay, o‘zgarib turganligi uchun undan turlarni aniqlashda uncha foydalanilmaydi. Turlarrti aniqlashda anal apparatida joylashgan qilchalarning o‘rni katta chunki qilchalar soni doimo bir xil bo‘ladi (Bopxceuuyc, 1963). Anal apparati odatda murakkab tuzilma bo‘lib, anal yorig‘ining atrofida silliq xitin halqa bir qatorda joylashgan aylanasimon yoki oval teshikchalardir. Anal apparati bitta qatorda joylashgan kich- kina tishchalar va oltita tukchalardan iborat. Ular odatda uzunligi
42
||li,iinliin anal halqasi diametridan uzunroq bo‘ladi. Cho‘l iqlimi Ihimilida yashaydigan turlarda anal apparati juda soddalashgan li lih. bu teshikchalar va tishchalarning soni kamayishida yoki iimiy yo‘qolishida ko‘rinadi. Bundan tashqari, ko‘plab turlarda k ili ।yoki uzun anal naycha anal segmenti ichida joylashgan ho- i U'l.i l o'rinadi. Ba’zi ko‘pchilik turlarda teshikchalar va tishchalari n I' liuini kattalashgan va noto‘g‘ri shaklda bo‘ladi. Hhizoecus Kunckel avlodi turlarida anal halqasi kengaygan ln> hb, u xitinlashgan anal yorig‘ini qamrab oladi. Anal apparati ipilqondorlaming ovqat hazm qilishi va hayot tarzi bilan ifodala- iuiih Agar o‘simlik to‘qimasi tarkibi ko‘p miqdordagi shakarga ega lu> Isa, hasharot tanasidan “asalli shira” o‘zlashtirilmagan shakar va mi\ ning ajralib chiqarib tashlanishini qiyinlashtiradi. Bunday holda l nksid kam harakat qilganligi tufayli orqa ichakda va anal yorig'ini lo'sib anal segmentining yuzasida qotib qolishga sabab bo‘lishi niiiinkin. Shuning uchun shiraning tomchilari anal yorig‘idan suyuq- lik sifatida oqib chiqmasdan mum qatlam bilan qoplanib, hasharot ninasidan chiqarib yuboriladi. Anal apparatining ikkilamchi sodda- Lishishi o‘z navbatida hujayra suyuqligini iste’mol qilishga o‘tishi bilan bog‘liq. Shuningdek, tanadan shirani yo‘qotadigan chumolilar hilan hamkorlikda yashashi bilan bog‘liq bo‘ladi. Mum bezlari, momiqning koksidlar tanasida joylashishi
va uning ahamiyati Mum bezlarining ko‘p sonli xilma-xil turlari ularning joylashi- shi va tartibi barcha qalqondorlar va unsimon qurtlar sistematikasini helgilashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu bezlarning xitinlash- gan kutikula qismlari koksidlardan preparat tayyorlashda yaxshi bo‘yaladi va disksimon, hamda silindrsimon xillarga ajraladi.
43
Disksimon ko‘rinishdagi bezlar kukunsimon mum ajratil* chiqaradi va quyidagi turlarga bo‘linadi (7-rasm).
Oddiy teshikchalar (yagona tashqi teshikchaga ega chekkasi I xitinlashgan, hoshiyali) odatda tananing ikkala tarafida katta yoki kichik miqdorda yoyilib joylashadi va boshqa mum bczlari bilan o‘zlariga xos guruhlarni hosil qiladi. Undan tashqari, ikkilamchi yoki uchlamchi teshikchalar xos bo‘lib, ular hasharotning anal seg-1 mentida joylashadi (MaTecosa 1751. 1966, 1984).
Uch katakli bczlar uchburchak shaklda va uchta teshigi boi' bo‘ladi. Bu teshikchalar qalqondorlar va unsimon qurtlaming bu- tun tanasi bo‘ylab joylashgan bo‘ladi. Biroq, Heterococus Ferris. va Boreococcus Danzig avlodlari turlarida uch katakchali bezlar soni reduksiyaga uchraydi va yo‘q bo‘lishi ham mumkin. Ayrim hollarda ba’zi koksidlar tana yuzasi bo'ylab uch katakli bczlar nomutanosib joylashishi kuzatiladi.
Besh katakli bezlar bitta aylana shakldagi markaziy katakcha va 5 ta yondosh yacheykalar, ba’zida markaziy katakcha bo‘lmasligi mumkin. Asosan bunday bezlar Phenococcinae kenja oilasi va- killarida uchraydi.
Ko‘p katakli bezlar. Bitta markaziy va 8-10-yondosh katakcha- lardan tashkil topib, ayrim koksidlaming qorin stemitlarida ko‘ndalang qatorlarda joylashadi. Kamdan kam holatlarda bu bezlar tananing boshqa yuzasida ham uchraydi va odatiy tuzilishdan va o‘lchamdan o‘zgargan holda bo‘ladi. Misol uchun, Mirococcus sphaeroides Dan- zig turida ko‘p katakli bezlar bir emas, bir nechta markaziy katakchaga ega. Neotrionymus gumhi vakillarida ko‘p katakli bezlari qisman yoki to‘la uch katakli bezlar vazifasini bajaradi.
Silindrsimon bczlar-mum ip ajratadi, unsimon qurtlarda ushbu bezlar ko‘p bo‘ladi. Kukuntanli qurtlarning silindrik bezlarini sinf- lash va atamalash bo‘yicha mukammal ishlanma ishlab chiqilgan (8-rasm), (faBpujioB, 2016).
