Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

қ а д и м и й
географияси 
ва этнотопономиясини биринчи 
бўлиб 
текш ирган ва 
илмий ж иҳатдан тўғри 
изоҳлаб 
берган Берунийнинг 
«Амударё тарихй» деб аталган м ақоласида 
б а ж ан ак
(рус солномаларида 
печенег) лар Оролнинг 
шимоли- 
ғарбий томонида жойлаш ганлиги, ғу зл ар ери Ш имолий 
Қизилқум ва Сирдарёнинг ўрта водийсида 
эканлиги, 
Ж урж ония Ж айҳун (Амударё) нинг ғарбида ж ойлаш - 
ганлиги, Хоразм ш аҳарларидан Қот эса Ж айҳуннинг 
ш арқий қиргоғидаги Хоразмнинг 
иккинчи 
ш аҳри ва 
энг қадимийларидан эканлиги т а ъ к и д л а н а д и ^ М азкур 
жойда Тошкент 
бундай 
таъриф ланган: 
«Бинкент — 
Ш ош ш аҳарларидан бири, туркийча Тошкент. Б у — юнон 
муаллиф ларининг Б урж ал-Ҳ иж ра қалъасидир»!. Бухоро 
ёнидаги Бойкенд (уни П ойкенд ҳам дейиш ган) ш аҳри 
Бадзарубойн, Қ аш қадарёдаги Кеш (К итоб-Ш аҳрисабз) 
форсча М аъ ж ам ат деб юритилгани х абар қилинади. 
Сирдарёнинг энг қадимий номи Х асарт эканлиги тўғ- 
рисида гапириб, олим бундай изоҳ беради: «Субкент — 
Х асарт дарёси бўйидаги ш аҳар. Б у д а р ё Туркистонда, 
Ш ош вбдийсида энг. машҳур д а р ё л а р д а н д и р .. . Қ арият
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ал-Ҳ адиса — Х асарт дареси қуйилиши 
ёнида, Хоразм 
кўли ёнида, ғузлар 
вилоятндадир». 
Д ем ак, 
Беруний 
таърифйча, илгари юнон асарлари да тилга олинган Як- 
сарт сўзи Сирдарёйинг юнонча номи эмас, балки асли 
ўғузлар яш аган д ар ё номи Х асарт (ёки К асарт) сўзи- 
нинг юнонча бузилишидир.
Берунийнинг илмий меросида У рта Осиё билан қўш- 
ни, айниқса, Ж анубий Осиёда яш аган эл ат ва х а л қ л ар
тўғрисидаги тарихий-этнограф ик м аълум отлар ж аҳон 
халқларининг э т н и к ' хусусиятларйни ва турмуш тарзи- 
ни ўрганиш да энг ноёб м анба ҳисобланади. Афсуски, 
тарихий этнограф ия ф анида мазкур м аълум отлар етар- 
ли ўрганилмаган.
/Т р та Осиё халқлари, ж ум ладан, ўзбекларнинг қади- 
мйй аж додлари тўғрисидаги қимматли этнограф ик маъ- 
лумотларни яна бир ноёб м анба — номаълум м уаллиф
ёзиб қолдирган X асрга оид «Ҳудуд ал-олам» номли 
асарда ҳам кўришимиз мумкин. г-Унда М аркази й Осиё, 
ж ум ладан ҳозирги Узбекистон/' Тежикистон, Қирғизис- 
тон, Туркманистон ва Афғонистон ерлари в а аҳолиси 
анча м укам м ал тасвирланган. Қ итобда ер ю зидаги ви- 
лоятлар ва подш олйклар, ул ар да яшовчи қавм л ар, под- 
ш оҳларнинг урф -одатлари, расм-русмлари, м азкур ви- 
лоятлардан четга чиқариладиган нарсалар, ж аҳондаги 
ш аҳарлар, улар даги аҳвол, ноз-неъматлари в а одам ла- 
ри, ободончилйги ва вайроналиги, ҳар бир ш аҳарнинг 
табиий-географик шароити таъриф ланган. 
Қитобнинг 
У зоқ ва У рта Ш арқ м ам лакатлари , турк қ аб и л ал ари , 
қар л уқл ар тўғрисида ёзилган ж ойларидаги этнотопоно- 
мик ва этносоциологик м аълумотлар д и ққатга сазовор- 
дир. М асалан, Сўгд тўғрисида гапирилганда, у ш арқий 
э л л ар орасида энг обод жой, унда 
оқар су вл ари бор, 
д арахтл ари кўп, иқлими баҳаво, одам лари меҳмондўст ва 
хуш м уомала; Б ухоро-^азим ш аҳар, М овароуннаҳрнинг 
эн го б о д ш аҳ р и , унда М алики М ашриқнинг (Ш ар қ ҳоки- 
ми) қароргоҳи бор, воҳа суғорилган бўлиб, м еваси в а о қ ар
суви кўп, бу ерда яхши ипак гилам лар тўқилади, дейи- 
лади.
Ф арғона Туркистоннинг дарвозаси, у улуғ, обод ва 
ж у д а кўркам вилоят, тоғларида мис, симоб, дори, тош 
ва бош қа қим матбаҳо тош лар мавжуд, деб таърифлан^ 
ган. Ш ош ҳам катта ва обод, кўркам жой, қи м м атбаҳо 
д ар ах т ўстирилади ҳам да ундан машҳур кам он (камони 
шоший) ва н айзалар иш ланади, дейилган. Ш у тар зд а
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

60 та қиш лоқдан иборат Сўғ, Зомин, Ж и ззах , Кеш, Тер- 
миз, Қубо (Қ у в а ), И сфижоб (С ай рам ), К от каби ш аҳар 
ва вилоятлар таъриф ланган. Умуман, М.овароуннаҳрни 
муаллиф ш ар қ томонда Тибет билан чегарадош , ж ану- 
бида Хуросон районлари, ғарбда ғуз в а халлух (қар- 
луқ) лар, ш имолида ҳам халлухлар яш айдиган кенг, 
обод ва ж уд а кўркам ўлка деб таърифлайдиАУнинг таъ- 
рифича, 
М овароуннаҳр 
Туркистоннинг 
дарвозаси ва 
савдогарлар жойи, аҳолиси жанговар ва яхши мерган, 
тоғларида олтин конлари ҳамда турли гавҳар тош лар, 
шунингдек, мис ва новшадил м авж уд вилоят. Айниқса 
С ам арқан д ш аҳри батафсил таъриф ланиб, буюк, обод 
ва неъмати бисёр, деб юксак баҳоланган. Б у ерга дунё- 
нинг ҳам м а м ам лакатларидан савдогарлар келади, бо- 
зорларининг тим ларида қўрғошин н ай чалардан сув оқа- 
ди, бу ерда қоғоз иш ланади ва бутун дунёга чиқарила- 
ди, каноп, арқон ҳам иш ланади, дёган таъри ф лар маз- 
кур асард а кўп келтирилади. 
/
Туркий х ал қл ар , шу ж ум ладан 4 ўзбеклар этногра- 
фияси ва этник тарихини ўрганиш да ўрта асрлар муал- 
лиф ларидан М аҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит- 
турк» номли асари алоҳида ўринни э г а л л а й д и /Б у асар- 
д а айрим ш аҳар ва қиш лоқлар аҳолйсининг лингвистик 
ва этник таркиби, ижтимоий тузумига оид қисқача таъ- 
рифи, этнотопонимикаси ва айрим қаб и л а ҳ ам д а уруғ- 
ларнинг жойланиш и тўғрисида ноёб м аълум отлар кел- 
тирилган. СЭнг муҳими китобда ўзбекларнинг қадимий 
аж додларидан чигил, яғмо, қарлуқ, қипчоқ, тухси ва 
бош қа қабилаларнин г ижтимоий ва оилавий турмуши, 
турли урф -одат ва маросимлари, диний эътиқодлари в а
тасаввурлари каби айрим этнографик хусусиятларни 
аниқлаш га ёрдам берадиган изоҳлар м авж уд. М аҳмуд 
Кош ғарий Ж айҳундан то қуйи Чин (Хитой) гача бўлган 
қабилаларнинг ҳаммасини чигил, деб аташ нинг хато 
эканлигини, бу ерда ж уда кўп қ аб и л ал ар
борлигини 
алоҳида кўрсатиб б ер ган ^
-
М аҳаллий аҳолининг ижтимоий-сиёсий ҳаёти, этно- 
топонимияси, диний эътиқодлари ва этник қиёф аси, ай- 
рим этнослар (эл ат ва қаб и л ал ар) га оид этнограф ик i 
м атериаллар ноёб, аж ойиб асар Н арш ахийнинг «Бухоро 
тарихи»га ҳам мансуб. М аълумки, У рта аср л а р д а Чин- 
гизхон ва унинг меросхўрлари ниҳоятда кенг ҳудудга 
тар қал ган империяни яратган эдилар. Б ун дай қудратли
давлатнинғ қисқа м уддат ичида пайдо бўлиши в'а унинг
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

куч-қуввати нимада эканлигини билиш Европа муста- 
бидлари ва Рим папаси учун бир муаммо бўлиб қолди'. 
Ш унинг учун улар мазкур д авл ат билан сиёоий, савдо 
ва дипломатик м уносабатларни ўрнатиш га интилиб ўз 
элчиларини ю борадилар. Д астл аб ф аол ҳ а р а к а т қилган 
Рим папаси Иннокентий IV 1245 йили М ўғулистонга 
монах П лано Карпини бошчилигида элчиларни жўна- 
тади. Ундан кейин шу йўл билан 
ф лам ан длик монах 
Виллем Р уб рук саёҳат қнлган ва ўз таассуротларини 
ёзиб қолдирган. М ашҳур сайёҳ М арко Поло ҳам Рим 
папаси топшириғи бйлан бир неча йил Хитойга. ва қўш- 
ни м ам л ак атл ар га бориб (у йўлакай У рта Осиёда ҳам
бўлган) муҳим этнограф ик аҳамиятга эга саёҳатнома 
яратган эди. Уша даврд а яш аган м аҳаллий муаллиф- 
л ар дан тарихчи Раш идиддин (1247— 1318) ўзининг ажо- 
йиб солномасида ўзбеклар 
таркибига 
кирган айрим 
турк ва мўғул қаб илалари тўғрисйда муҳим тарихий- 
этнограф ик маълумотларни бизга етказган. Унинг Урта 
Осиё, Эрон ва қўшни м ам лакатлар тарихи ва этногра- 
фияси ҳақидаги «Ж оме ут-таворих» номли китоби ж уда 
қимматли манба бўлганлиги туфайли кўп олимлар уни 
ш арҳлаган, таҳрир қилиб қисқартирган. Ш ундай олим- 
л ар д ан бири О ҳангарон бўйидаги Б ан о кат ш аҳридан 
чиққан тарихчи ва географ Ф ахриддин Абу Сулаймон 
Банокатий томонидан асар қай та ёзилиб тар қал ган .
Қ удратли имшерия таш қил қилган Амир Темур ва 
унинг ворислари ҳукмронлик қилган даврда Урта Осиё, 
шу ж ум ладан, Узбекистон йирик м аданият м аркази га 
айланади ва унинг бошқа м ам лакатлар билан алоқала- 
ри ҳар томонлама кучаяди. Уша даврда яш аган ва 
сарой-тарихчнси бўлиб темурийларға хи зм ат қилган 
]Ҳофизи 
Абрў йирик тарихий-географик 
асар ёзган. 
Унинг «Зуб д ат ат-таворих» («Тарихлар қайм оғи») ном- 
ли кйтобида М овароуннаҳрга оид баъзи этнограф ик 
м аълум отлар келтирилган. М уаллиф ўлканинг ж ойлаш - 
ган ерини. таъриф лаб, айрим ш аҳар в а тум ан лар тўғри- 
сида ҳикоя қилади. М асалан, асарда С ам арқанднинг 
қисқача тарихидан сўнг ш аҳарнинг ва ш аҳар атроф ла- 
рининг, ш аҳардаги қа л ъ а л а р , саройлар, м ачитлар. боғ- 
л ар , қиш лоқларнинг таъриф и берилган.
j
Бухоро ҳақида гапирилганда, аҳолининг маш ғулоти 
ва турмуши тасвирланади. М уаллифнинг ёзиш ича, «Бу- 
хоро меваси ҳамма м евалардан яхши ва ш ириндир, ху- 
сусан Бухоро олхўриси бутун ер юзига чиқарилади, у
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ерда қайнатилган қиёмни асалдан ф ар қ қилиб бўлмай- 
ди. Тамоми д аш тда мол бисёр, ўтинни аксар боғлардан 
йиғишади, таш қаридан ҳам келтиришади. Ва яна Бухо- 
ронинг хосиятларидан дейдиларки, о д ам лари дек ғариб 
дўст киш илар ҳеч м авзеда йўқдир.^/
Олим Кеш (Ш аҳрисабз) ни таъриф лаб, унинг яқи- 
нида тоғ бор, унда харсанг тош бўлиб, тиниқ в а б аъ зан
рангдор, ундан ҳар хил буюмлар тарош лан ади , дейди. 
Ҳар хил м евалар кўп, улар чегарадан таш қари чиқари- 
лади. Кеш — М овароуннаҳрнинг йссиқ жойидир, гоҳ- 
гоҳ бу ш аҳарда қурғоқчилик ва вабо бўлади. Ш аҳарда 
ва унинг атроф ида м адрасалар, хонақоҳлар, работлар 
ва ҳовузлар қурилган. Кешга яқин ж ой лаш ган Н ахш аб 
(Н асаф ) д а б аъзан боғлар, қудуқлардан сув олинади, 
тегирмонларни чорва қўшиб айлантирадилар, деб таъ- 
риф ланади мазкур асарда. Унда келтирилган суратлар 
ичида энг муҳими дунё харитасидир. Ҳофизи Абрў аса- 
рининг бир нусхаси Тошкентда, иккинчи нусхаси Брита- 
ния музейида сақланади. 
;
Айрим олим ларнинг 
айтишича, Ҳофизи 
Абрўнинг 
бош асари 
ҳисобланган 
дунё 
харитаси бутун Ш арқ 
олимлари ф ахрланса арзийдиган маш ҳур Беруний ва 
Н аж иб Б акрон картограф йя анъаналарини давом этти- 
риб уларни ж аҳонга танитган. 1419 йилда Хуросон ҳо- 
кимлари Хитойга элчилар юборган, у лар ичида географ 
олим ҳожи Ғиёсиддин наққош ҳам бўлган. Э лчилар қай- 
тиш да Андижон, С ам арқанд, А мударё о р қал и Ҳиротга 
ж ўнаган. Ғиёсиддин 'уч йил давом этган саф ар вақтида 
хотира даф тари езиб борган ва уни са ф а р д ан қайтгач 
Ш оҳруҳга топш ирган. 
Б у дафтарни 
д а стл аб Ҳофизи 
Абрў ўқиб ўз асарига киритган. Унда м уаллиф мам ла- 
катлар тўғрисида, уларнинг халқи ва урф -одатлари тўғ- 
рисида кўпгина 
м аълум отлар берган. 
М азкур хотира 
даф тар Ғарбий Европа тилларига ва турк тилига бир 
неча бор тарж йм а қилинган.
Б у даврга оид баъзи қизақарли этнограф ик лавҳа- 
ларнй испан элчиси рицарь Ғонзалес д е Клавихонинг 
асарида, рус солном аларида, м аҳаллий м уалли ф лардан
Низомиддин Ш омий,' А бдураззоқ С ам арқандий, Ҳусаин 
Қубравий, Али Қушчи ва бош қаларнинг а с ар л ар и д а уч- 
ратиш мумкин. Темурийлар давлатининг 
емирилиши, 
М овароуннаҳр ва қўшни м ам лакатларнинг сиёсий, иқти- 
содйй ва маданий ҳаёти ҳар том онлам а тасвирланган 
Заҳириддин М уҳам м ад 
Бобурнинг 
аж ойиб 
автобио-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

граф ик асари алоҳида диққатга сазовордир. Б укж ўзбек 
шоири Алишер Навоийнинг замондоши, йирик д а в л а т 
арбоби Бобур кўп ўлкаларн и босиб олиб, ўз бошидан 
кечирган саргузаш тларини ёзиб қолдирган. Унинг «Бо- 
бурнома» номли асарида Урта Осиёга оид айрим муҳим 
тарихий-этнограф ик. м аълум отлар 
ҳам 
қелтирилган. 
М уаллиф
М овароуннаҳрда ва қўшни 
м ам л ак атл ард а 
яш аган элатларнинг этник таркиби ва тарихи, урф -одат 
ва маросимлари, м аданияти ва маишати тўғрисида ха- 
бар беради, Бобур м аълумотларининг аниқлигини Хон- 
дам ир, М аҳмуд Ҳ айдар, М уҳамм ад Солиҳ, Биноий каби 
таниқли тарихчилар ҳам тасдиқлайди. Унипг. Андижон, 
Ф аргона, С ам арқанд, Бухоро, Косон, М арғилон тўғри- 
сидаги таъриф и муҳим этнографик аҳам иятга эга. Ай- 
ниқса унинг ёшлнк даври билан боғлиқ Туркистон таас- 
суротлари ҳаяж онли. Бобур ўз ўлкасининг географияси 
ва этнографиясини 
яхши 
билганлигидан Ф арғона ва 
С ам арқандни моҳирлик билан тасвирлаган. 
;
Бобурнинг тўнғич қизи Гулбаданбегим отасининг ил^ 
мий меросини давом эттириб, ўзининг нстеъдоди, билим- 
донлиги ва ндроклилиги туф айли «Ҳумоюннома» номли 
тарихий-биограф ик асаринн яратган. 
Тадқиқотчилар* 
фикрича, мазкур асарни «Бобурнома»нинг давом и деса 
бўлади. Унда 140 та жойнинг номи зикр этилган, Тош- 
кент ва Андижондан то Қ ош ғар ва Ҳинд океани бўй- 
л ари гач а қандай ш аҳарлар, вилоятлар борлиги айтилган.
XVI аср бош ларида яратилган қимматли . тарихий- 
этнограф ик асарлардан бири маҳаллий аҳолининг Ҳў- 
ж ал и к ф аолнятига оид 
«Деҳқончилик 
илм;ида 
экин 
экиш қўлланмаси» ҳам ди ққатга сазовордир. Б у аж ойиб 
рисолада тупроқ ва унинг хоссалари билап бирга дон- 
ли экинлар, токчилик, гулчилик, сабзавот, д а р а х т ўтқа- 
зиш усуллари, асаларичилик, сув тақсимлаш каби агро- 
техника м асалаларй ба.тафсил ёритилган. 
r
Уша аср охирларида яш аб иж од этган атоқли шоир, 
тарихчи ва ўлкашунос Ҳофизи Таниш Бухорий ёзиб қол- 
дирган машҳур «Абдулланома» («Ш арафномаи шоҳий») 
да бош қа асарлард а учрамайдиган турли тарихий-этно- 
гр аф и к м атериаллар келтирилган. М уаллиф асарни ёзиш- 
д а
ўрта осиёлик 
олим лардан 
Н арш ахий, 
Ҳофизи 
Абрў, М уҳаммад Ҳ айдар 
асарларига 
асосланган. Ки- 
тобда «М овароуннаҳрнинг қиёси ва у дилкуш о м ам ла- 
к а т вилоятлари ва 
ш аҳарларининг 
таъриф и 
баёни»- 
алоҳида берилган. М уаллифнинг ёзишича, М овароуннаҳр-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

д аги «хоҳ ш аҳар бўлсин, хоҳ қишлоқ бўлсин, хоҳ текис- 
ли к, хоҳ ўтлоқ бўлсин ободонликда, унга тёнг (мамла- 
кат) йўқ. Ҳавоси — ҳаволарнинг энг соғломи, суви — 
сувларнинг энг ширини ва энг енгили, суви — унинг бар- 
ча тоғ атрофида баб-баравар шириндир; тупроғи — туп- 
рақларнинг энг хушрўйи. (Катта.) ш аҳарлари: Бухоро, 
С ам арқан д , Хўжанд. Х алқи илмлик, ж увонмард ва ши- 
жоатлидир».
XVI аср бош ларида Урта Осиёга келган кўчманчи 
ўзбекларнинг этник таркибй, жойлаш ган ҳудуди, тур- 
муши ва урф -одатлари ҳақида М аъсуд ибн Қўҳистоний- 
нинг «Тарихи Абулхайрхоний», Камолиддин Биноийнинг 
«Ш айбонийнома» ва Абулхайр Ф айзулла Рузбеҳоннинг 
«Меҳмонномаи Бухоро» номли асарлари да қим матли 
м аълум отлар сақланган. Ш убҳасиз, ислом м аданияти 
в а фани, адабиёти ва ш еъриятида 
катта ўрин олган 
У мар Ҳайём, Носир Х исравлардан кейин ярқираб чиқ- 
қан буюк дониш мандлардан Х ўж а Исмоил Бухорий, ат- 
Термизий, Аҳмад Яссавий, туркий адабиёт султони Али- 
ш ер Навоий кабилар ҳам этнографик л а в ҳ а л ар м авж уд 
а с ар л а р яратганлар. Урта Осиё халқлариниНг этник та- 
рихини ўрганиш да Мунис, Огаҳий ва Баёний асарлари
ҳ ам алоҳида ўрин эгаллайди. Б у даврга оид этнограф ик 
ж иҳатдан ниҳоятда муҳим асар Хива хони, катта олим 
А булғози яратган «Ш аж арай и турк» ҳозиргача ўз ил- 
мий аҳамиятини йўқотган эмас.
XVI—XVII асрлард а Бухора, Хива ва Қўқон хонлик- 
л а р и пайдо бўлгандан кейнн м арказлаш ган Россия дав- 
л а т и билан мунтазам равиш да савдо ва дипломатик му- 
н осабатлар ўрнатила ббшлайди. XVI асрнинг иккинчи 
ярм ида Урта Осиёдай Россияга саккиз м арта элчилар 
юборилган бўлса, X V II асрда Хива хонлигидан 12 мар- 
та, Бухородан эса 13 м арта элчилар ж ўнатилган. Бунга 
ж авоб ан Россия д авлати ҳам ўз элчиларини ў зб ек хон- 
ликларига юборади ва у л ар га дипломатик вазй ф алар- 
д а н таш қари, мазкур ў л к а л а р тўғрисида ҳар хил маъ- 
л у м отл ар тўплаш ҳам топширилади. Рус элчиларининг 
тўплаган м аълумотлари ҳозиргача илмий ж и ҳатдан ўз 
қимматйни йўқотмади.
Б у соҳадаги таш аббусни дастл аб 1558 йилда Хитой- 
д а н 'У р т а Осиё орқали савдо йўлини аниқлаш мақсади- 
д а М осквага келган А нглия савдо компаниясининг ва- 
кили Антоний Ж енкинсон бош лаб бёрган эди. У М осква 
ҳукум ати ёрдамида А страхань ва Каспий денгизи орқа-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ли М анғиш лоқ ярим оролиға чиқиб, у ердан савдо кар- 
вони билан Хива ва Бухорога боради. Қишни ўша ерда 
ўтказиб, 1558 йилда Бухоро ва Хивадан қўшиб юборил- 
ган элчилар билан М осквага қайтиб келади. Ж енкин- 
сон ўз м ақсадига эриш маса-да, Россия ва ўзбек хонлик- 
лари ўртасида м унтазам муносабатларнинг ўрнатили- 
шига сабабчи бўлди ҳам да борган ўлкалари тўғрисида 
айрим м аълумотлар тўплади.
М азкур муносабатлар айниқса XV III асрда кучайган 
эди. Бую к Пётр им ператорлик қилган даврд ан бошлаб 
Россия иқтисодий ж иҳатдан ривожланиб, хом аш ё ман- 
баи ва саноат маҳсулоти 
сотадиган 
янги бозорларга 
муҳтож бўлиб қолади. Н ати ж ада қўшни м ам лакатлар- 
га, ш у ж ум ладан Урта Осиёга ҳам ҳар хйл дипломатик ва 
савдо вақиллари ю борила бошлайди, махсус экспеди- 
циялар таш кил қилинади. Пётр I Урта Осиёни ўз таъси- 
ри остига олиш ва бу бой ўлка билан савдо муносабат- 
ларини кўчайтириш м ақсадида иккита экспедиция туза- 
дн. Экспедициянинг биттасига 
князь Алексацдр Беко- 
вич-Черкасскийни, иккинчисига Иван Бухгольцни бош- 
лиқ қилиб тайинлайди. Б у экспедициялар м ағлўбиятга 
учраган бўлса-да. Пётр умрининг оҳиригача У рта Осиё 
хонликларининг ҳаёти ва шу ў лкага йўл очиш имкония- 
ти тўғрисидаги м аълум отларга тўлиқ эга бўлиш мақ- 
садидан воз кечмади. Унинг буйруғи билан 1718 йилда 
Қаспий денгизини текшириш учун янги экспедиция таш- 
кил қилинади. Б у в а у н д а н олдинги экспедицияларнинг 
тўплаган м атериаллари асосида 1720 йили Каспий ден- 
гизининг биринчи харитаси тузилган эди. К еласи йили 
Бухорога элчи бўлиб келган Флорио Беневени Хивага 
ҳам -борнб. 1725 йилда Роееияга қайтған ва бу мамла- 
катл ар тўғрисида қимматли географик, тарихий ҳам да 
этнограф ик м аълум отлар олиб келган.
Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, ўша д авр д а ва ун- 
дан кейин таш кил қилинган экспедициялар ҳам д а элчи- 
ларнинг бошлиғи қилиб «енг билимга эга, м аданиятли 
киш илар тайинлаяган. 
А лбатта, 
улар д астав вал чор 
ҳокимиятининг сиёсий м ақсадларини ам алга оширишга, 
айниқса узоқдан кўрилган мустамлакачилик сиёсатига 
хизм ат қилишга интилганлар. Аммо экспедиция аъзо- 
лари орасида илмга берилган айрим ш ахслар ўзлари- 
нинг фаолиятида ҳарбий, дипломатик ва иқтисодий ма- 
салал ар билан чекланибгина қолмай, борган м ам лакат-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларида яшовчи халқларнинг тарихи ва этнографияси 
билан ҳам қизиққанлар.
Кўҳна Ҳ оразм аҳолисйнинг XVIII аср ўрталари даги
турмуши тўғрисидаги қизиқарли зтнограф йк маълумот- 
ларни 1740— 1743 
йилларда 
Дмитрий 
Гладйш ев ва 
Иван М уравин бошчилигидаги Орол денгизи ва Хива 
экспедицйяси ҳам да 1753 йилда С ам ара савдогари Да^- 
нил Рукавкиннинг Хивага қилган саёҳати даврида; тўплан- 
ган м а т е р и а л л а р ^ н олиш мумкин. 1774 йили Оренбурт 
чўлларйда 
қозоқлар 
томонидан 
аеир 
олинган ун- 
тер офицер Филипп Ефремов Бухорога олиб бориб со- 
тилади. У анча вақ т асирликда бўлиб, м аҳаллий аҳоли 
ҳаётини бевосита 
кузатади 
ва 
аҳолининг 
тарихи, 
турмушйни ўрганади. Ефремов асирлйкдан қочиб, 1782 
йилда Қўқон, М арғилон, Қ аш қар, Еркент, Тибет, Ҳин- 
дистон ва А нглия орқали Россияга қайтиб келади ва 
ўз 
кўрган-билганларини 
ёзиб 
қолдиради. X V III аср 
охирларида Хива хонлиги тўғрисидаги тарихий ва этно- 
граф ик м аълум отлар хоннинг таклиф и билан Х оразм га 
келган кўз доктори майор Бланкеннагелнинг ёзиб қол- 
дирган хотираларида ҳам мавжуд.
Узбек халқи этнографиясига оид илмий аҳам иятга 
эга м атериаллар тўплаш даври асли XIX асрдан бошла- 
нади. Б у д аврд а иқтисодий 
ж иҳатдан 
анча кучайган 
Россия ўз саноати маҳсулоти учун янги бозор ва хом 
аш ё м анбаини ахтариб, ш арққа 
Урта Осиёга томон 
дадил қад ам л ар билан интила бош лайди ва ўз ҳудуди- 
ни Сибйрь томон кенгайтириб, Урта Осиё билан чегара- 
дош бўлади. Чор ҳукумати ўзининг 
м устам лакачилик 
сиёсатини ам алга ошириш учун У рта Осиё тўғрисида 
илмий ж иҳатдан асосланган м аълум отларга эга бўлиш 
мақсадида бу ерга маҳсус тайёрланган билимли киш илар- 
ни юборади. Кўпгина йирик экспедицияларнинг асоеий 
базаси бўлган б р ен бург шаҳри бу соҳада катта роль ўй- 
найди. Оренбургнинг илмий м арказга айланиш ига унинг 
биринчи губернатори географ Н. К. Кириллов сабаб чи
бўлади. XIX асрнинт биринчй ярмида Н . Н. М уравьёв,
А. Ф. Негри, Н. В. Хаников, Г. И; Д ан и левски й ва бош- 
қалар ўтказган ишлар Урта Осиё х алқлари , ш у ж ум ла- 
д ан ўзбеклар этнографиясини ўрганиш даги муҳим ил- 
мий қад ам л ар эди.
1819— 1820 йилларда Хива хонлигига саёҳат қилган 
капитан М уравьёв ўз таассуротларини ёзиб асар қилиб 
чиқаради. Б у асарнинг баъзи бобларида бевосита ўз-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бекларш ш г табиати, диний эътиқодлари, урф -одатлари, 
м аъриф ати, кийим-кечаги, уй-рўзғорлари, уруғ-аймоғига 
оид соф этнограф ик м аълум отлар кслтирилган. Уиинг 
айтишича, 
Бухоро томондан 
келган ўзбеклар асосан 
тўрт тоиф адан — қиёт-қўнғирот, уйғур-найман, қанғли- 
қипчоқ ва нўқис-манғитдан иборат. 
Ҳар 
битта тоифа 
мустақил ҳоким—иноҳга эга, аммо уларнинг эн г каттаси 
қиёт-қўнгирот иноҳидир. Н. М уравьёв берган маълумот- 
ларга қар аган д а, Хива хонлигидаги ^ ^ и л а в и й ўзбеклар 
кўчманчи бўлганлар. 
У ларнинг 
кўпчилиги қора уйда 
яш аган, аммо бой уруғдош лари ўтроқ сар тл ар сингари 
катта паҳса уйларга эга бўлган.
182Q йили Бухорога ж ўнатилган А. Ф. Н егри бош- 
чилигидаги дипломатик миссия қатнаш чиларйдан Э. А. 
Эверсман, X. 
П андер, 
П. 
Яковлев, Будрин, нолков- 
ник Г. М ейендорфларнинг китоб ва хотиралари ниҳоят* 
д а бой тарихий-этнографик м аълум отларга эга. Г. Ме- 
йендорфнинг турли ти л л ар д а 
нашр қилинган «Орен- 
бургдан Бухорога саёҳат» номли китобида Бухоро хон- 
лигининг географик ўрни, ижтимоий-иқтисодий аҳволи, 
д а в л а т тузилиши, аҳолиси ва маш ғулотлари, қиш лоқ 
хўж алиги, суғориш ти зи м и , ҳунармандчилик, ички ва 
таш қи савдо, оила ва хотин-қизларнинг турмуши ҳақи- 
да қим м атбаҳо м аълум отлар келтирилган. 
М уаллиф 
ўзинйнг шаҳсий мушоҳадаси, киш илардан эш итган ва 
сўраб тўплаган м атериаллари билан чекланиб қолмай, 
ҳар хил тарихий манба ва адабиётлардан ҳ ам фойда- 
ланган. Б у Даврда Урта Осиё халқл;ари тўғрисида тўп- 
ланган билимларни умумлаш тирган д астлабки илмий 
асарл ар ҳам лайдо бўлади. Б улардан .биринчиси 1832 
йилда А. И. Левшин томонидан нашр этилган «Описа- 
ние киргиз-қазачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» 
номли китобдир.
Чет эл 
м уаллиф ларидан бири, форс тилини 
яхши 
билган инглиз саёҳатчиси Александр 
Борнс Ост-Ҳинд 
компаниясининг махфий топшириғи билан 1831— 1832 
йилларда Бухорога келиб, муҳим сиёсий, йқтисодий, 
ҳарбий ва этнограф ик м атериалларни тўплайди. Борнс 
ёзиб қолдирган саёҳатномада кўчманчи ўзб екл ар ҳақи- 
да ниҳоятда қизиқарли этнограф ик м аълум отлар мав-
ЖУД. 
' ;
1840— 1850 йиллар ичида Қозоғистон ва У рта Осиё 
халқлари этнографиясини илмий ж иҳатдан ўрганиш да 
ака-ука Н иколай ва Яков Х аниковлар хизматини ало-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳида қай д қилиб ўтиш лозим. 
Яков Х аников ўзининг 
1851 йилда наш р қилинган «Орол денгизи ва Хива хон- 
лиги харитасига изоҳнома» номли асари да в а бошқа 
кўпгина м ақолал ар и да географик 
м аълум отлар билан 
бир қаторда муҳим этнографик 
м аълумотларнн ҳам
келтирган. Унинг иш ларига замондош лари П . П. Семёт 
нов, И. В. М уш кетов сингари атоқли олим лар ю ксак 
баҳо берганлар.
Ш арқш унос 
в а географ 
олим Н иколай 
Хаников, 
Оренбургда махсус топш ириқлар чиновниги бўлиб иш- 
л аган вақтида (1841— 1842) муҳандис Бутенев миссияси 
билан Б ухорода бўлади ва XIX аср ўртал ари д аги Бухо- 
ро хонлигини м укамм ал таовирловчи а с ар л ар яратади. 
В. В. Бартольднинг таъриф ича, Н . Ханиковнинг бу асари 
ундан кейин Бухоро хонлигига келиб, анча яхши ша- 
роитда иш лаган рус тадқиқотчиларининг яратган асар- 
лари орасида ўзининг мукаммаллиги билан аж рали б 
туради. Чунки бу асарда хонликда яшовчи аҳолининг 
антррпологик таркиби ҳам да иқтисодий аҳволига батаф- 
сил тавсифнома берилган. М уаллиф иловада 92 та ўз- 
бек уруғининг рўйхатини : келтириб, 
у л ар д ан 28 таси 
Бухоро хонлигида яш аганлиги, уларнийг турар ж ойла- 
ри, кийим-кечаги, озиқ-овқати тўғрисида ха-бар беради. 
А сарда аҳолининг хўж алик фаолияти, м аънавий ҳаёти 
ва урф -одатлари, ижтимоий турмуши каби муҳим тари- 
хий-этнографик м аълум отлар кўп ўринни эгаллайди.
Н. В. Хаников асарида Бухоро элатининг хилма-хил 
эканлиги ва хонликнинг ўзоқ тарихи давом и да м аҳал- 
лий аҳоли билан ҳар хил қабила ва х ал қларн и н г ар ала- 
шуви ҳақвда фикр юритилади. У антропологик тузилиш
ва уруғ-қабилавий ном ларга асосланиб» 
нўчманчй ўз- 
беклар ва қипчоқларнинг яқинлиги тўғрисида гапиради. 
Н . В. Ханиковнинг бош қа кўпгина иш лари да ҳам қим- 
м атбаҳо этнограф ик м аълум отлар учрайди.
Урта Осиё 
хал қл ар и
этнографиясини 
ўрганиш да 
Оренбург шаҳрининг роли катта. Б у ер д а 
бир қанча 
машҳур ш арқш унос олимларнинг иш лаганлиги, шунинг- 
дек ш аҳарнинг 30— 50- йилларда сиёсий м аҳбуслар сур- 
гун қилинадиган ж ойга 
айланиши 
нати ж аси да илғор 
ғоядаги зиёлиларнинг тўпланиши бу ж ой даги илм-фан- 
га маълум д а р а ж а д а таъсир қилди. Уша й и лларда атоқ- 
ли шарқш унос олим 
В. В. Григорьев ҳам О ренбургда 
яш аган ва бир 
қанча 
асарлар 
яратган . У Россияда 
биринчи бўлиб Ш арқ. халқлари тарихи курсини ўқита
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бошлайди. Унинг 20 д ан ортиқ илмий иш ларй орасида 
-Урта Осиё халқларига, ж ум ладан уруғ-қабила тартиб- 
ларини сақлаб қолган ўзбекларга тегишли аса(рлар ҳам
мавж уд . 
-
1858 йилда полковник Н, П. Игнатьев бошчилигида 
Хива в а Бухорога юборилган йирик диплом атик мис- 
сия ҳам анча сам арали иш лар олиб борган эди. Миссия 
қатнаш чиларидан Н. Г. Залесов, М. II. Галкин, Е. Я. 
Килевейн, А. И. Бутаков, П. И. Л ерхларнинг ёзиб қол- 
дирган саёҳатнома ва м ақолалари да қимматбаҳО этно- 
граф ик м атериаллар келтирилади. Улар 
ичида М. II. 
Галкиннинг «Этнографические и исторические материа- 
л н по Средней Азии и Оренбургскому краю » (C Il б, 
1868 й.) 
номли асари, Н. Г. Залесбвнинг «Военньга 
сборник» (1858, IV, V, 1860, X II ва ҳ. к.) Да нашр қи- 
линган хатлари ва Е. Я. Кйлевейннинг «Этнографический 
сборнйк» (внп. V, 1862) да босилиб чиққан-Х ива хонли- 
ги тўғрисидаги катта м ақоласи ди ққатга сазовордир.
Турк тилларини 
яхши 
эгаллаган таниқли 
венгр 
шарқшунос олими Арминий Вамбери 1863 йили дарвеш
либосини кийиб, савдо карвони 
билан 
Хива, Бухоро, 
С ам арқанд ва бошқа У рта Ш арқ ш аҳарлари га саёҳат 
қилади. Б у сайёҳ- олимнинг Урта Осиё ҳақи да ёзган 
асарлари д а м аҳаллий аҳоли, шу ж ум ладан ўзбек халқи 
этнографиясига оид қизиқарли маълумотлар келтирилган. 
У ўзбек уруғлари Ҳақида гапириб, биринчи бўлиб «ўз- 
бек» сўзининг келиб чйқиши тўғрисида м улоҳаза юри- 
тади. А. Вамбери 32 т а ўзбек қабилаларининг рўйхати- 
ни беради ва уларнинг кийим-кечаги, 
таоми, ўйин ва 
мусиқа асбоблари, урф -одатларн ва диний м аросим лари 
тўғрйсйда ҳикоя қилади. Б аъ зан айрим бўрттириш ва 
хатоларга нўл қўйган бу муаллиф кўп шарқшунос олим- 
лар, шу ж ум ладан В. В. Б артольд томонйдан анча тан- 
қид қилинган. 
.м
.
X V II—X V III аср охирларигача бўлган д а в р ичида 
м аҳаллий муаллиф лар томонидан яратйлган Тарихий 
асар л ар д а ҳам баъзи муҳим этнографик л а в ҳ а л ар кел- 
тирилган. Ю қорида тилга олйнган истеъдодли тарихчи, 
шоир ва мусиқашунос Ҳофизи Таниш Бухорийнинг «Аб- 
дулланом а», Абулғози ибн Араб М уҳаммадхон Хораз- 
мийнинг бир нёча бор чет тилларга тарж им а қилинган 
«Ш аж арайи тарокима», 
машҳур 
ўзбёк 
тарихчилари 
Ш ермуҳамм ад Ризо Огаҳий ва М уҳаммад Ю суф Баё- 
нийларнинг асарларид.а тарихий-этнографик\ м аълумот-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лар б о р л и ғи . муҳим аҳамиятга эга. М аҳмуд ибн Амир 
Валицинг тадқиқий изланиш ^ари «Баҳр ал-асрор» ном- 
ли китобида ў з ифодасини топган. Унда У рта Осиё ва 
Афғонистоннинг табиий-иқтисодий географиясига, топо- 
нимия ва этнографиясига тегишли аниқ м аълум отлар 
келтирилган. Саид М уҳаммад Тоҳирнинг 
1645— 1650 
йилларда ёзилган «Ажойиб ат-таба,қат» номли асарида 
Урта Осиё ва Хуросон 
аҳолисининг 
этнографияси ва 
этнотопо.нимиясига оид маълумотлар м авж уд.
Географ иқ ж иҳатдан яқин, табиий ва иқтисодий жи- 
ҳатдан бой, стратегик ж иҳатдан қулай ва сиёсий жиҳат- 
дан муҳим аҳам иятга эга бўлган Урта Осиё ерлари рус 
бурж уазияси ва йирик ер эгалари м анф аатини кўзда 
тутган- чоризм ҳукуматининг диққатини ўзига ж алб қи- 
лади. Россия билан Урта Осиё ўртасидаги кўп асрлик 
савдо ва дипломатик муносабатлар, Сибирь линияси ва 
О ренбург губернясининг таш кил топиши бу икки ўл,- 
кани иқтисодий ж иҳатдан 
бир-бирига 
яқинлаш тириб, 
босқинчилиқ сиёсатига ўтган чор ҳукуматининг талон- 
чилик ниятларини ам алга оширишга ш арт-ш ароит ярат- 
ган эди. Н ати ж ада ўтган асрнинг 60—80- йилларида чо- 
ризм Буҳоро ва Хива 
хонликларининг анча қисмини, 
Қўқон хонлигини тўлиқ босиб олиб, Россия империяси- 
га қўшиб олади,
У зб екл ар н и . йлмий-этнографик ж и ҳатдан ўрганиш 
ҳам аслнда м ан а.ш у даврдан бошланади, Уш а пайтгача 
ж аҳон факи ўзбекларни ф ақ ат сайёҳ ва элчиларнинг 
(айрим тасрдифан келиб-кетган илмий ш ахсларни эъти- 
борга олмаганда) мукамм ал бўлмаган м аълум отлари 
орқалигина билар эди. Айрим саёҳатчиларнинг тўпла- 
ган этнопрафик д аъ л у м о тл ар и эса ноаниқ бўлиб, кўпги- 
на ф актлар бузиб кўрсатилган. Чоризм ҳукумати ва ун- 
га хизмат қилаётган рус фани ўлкани тўл.а бўйеундириш 
ниятида ўзбек ва бош қа Урта Осиё халқларининг тари- 
хи ва этнографиясини ўрганиш га муҳтож бўлиб қолди. 
Б у ҳолат бутун Урта Осиё ҳудудида ҳар том онлам а ил- 
мий-тадқиқий шнларни ўтказиш га йўл очиб берди.
- Урта Осиёдаги х ал қл ар тарихи ва этнографиясини 
ўрганиш да ^икки оқим м авж уд эди. У лардан бири улуғ 
давлатчилик интилиш ларига асосланган бурж уа-дворян 
маданияти м анф аатлари га, иккинчиси зс.а демократик 
маданйят м анф аатларига 
хизмат қи лар эди. Биринчй 
оқимга катта ам алд орлар, генераллар, юқори марта>ба- 
ли ш ахслар ва чоризмнинг м устам лакачилик сиёсатини
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ифода этувчи бош қа киш илар, иккинчи оқим га эса ил- 
гор таф аккур эгалар и — ўқитувчилар, докторлар, му- 
ҳандислар, агрономлар, оддий амалдор ва хизм атчилар 
кирар эди.
Узбек хал қи этнографиясини ўрганиш билан шуғул- 
ланган Н. П. Остроумов, Н. С. Ликошин сиигари тадқи- 
қотчилар ўз асарлари д а чоризмнинг м устам лакачилик 
сиёсатини тарғиб қилдилар. Айниқса, юқори маъмурий 
м ансабларда турган Н. П. Остроумов м устам лакачилик 
сиёсатини очиқдан-очиқ ҳимоя қилиб келди. Унинг ўт- 
роқ ўзбеклар ҳақидаги асосий этнограф ик асар и ҳам
худди . шу - м ақсадга — маҳаллий аҳолини руслаштириш- 
га қаратилган эди. «Ж и вая старина» ж урналининг 1910 
йилдаги сонларидан бирида бу асарга берилган баҳо 
ж уда 
характерлидир. 
Унда 
«Этнографик ж и ҳатдан 
асарнинг асосий қйсмига текшириш объекти қилиб халқ 
оммаси эмас, балки руҳоний ва савдогарлар олинган, 
муаллиф ўз асарида 
тавсиф этган м асалаларн и этно- 
граф сифатида 
эмас, 
балки д авл ат арбоби сифатида 
ёритган»,— дейилади.
Бироқ, шуни ҳам қайд қилиб ўтиш керакки, бу тои- 
ф адаги тадқиқотчиларнинг асарлари да м аҳаллий аҳоли- 
нинг турмуши, маданий ҳаётига доир ф ак тл ар га асос- 
ланган бир қанча диққатга сазовор м атери ал л ар ҳам 
мавжуддир. О ктябрь тўнтариш идаи илгариги кўпчилик 
тадқиқотчиларнинг асарлари рус фанига б ё ғар а з хиз- 
м ат қилиш руҳи билан суғорилган эди. У лардан баъзи- 
лари кейинчалик совет даврида кўзга кўринган йирик 
олимлар бўлиб танилдилар (А. А. Семёнов, Н. Ч. М ал- 
лидкий, М. С. Аидреев ва бош қал ар ).
Урта Осиёнипг босиб олиниши араф асида 0,реибург- 
дан чоризм ҳукумати ҳарбий округ қўш инлари қўмон- 
донлиги ихтиёрига «Туркистон ва қўшни Урта О сиё хон- 
ликлари тўғрисида ҳам м а зарур илмий ва бош қа маъ- 
лумотларни тўплаш » м ақсадида истеъдодли киш илар 
ж ўнатилади. Б у м асала билан шуғулланиш учун ҳарбий 
ва ички ишлар вазирликлари қошида Урта Осиёни ўрга- 
ниш ва бошқариш учун қонунлар тузиш м ақсади да мах- 
сус комйссия таш кил қилинган эди. М азкур комиесияиинг 
1865— 1866 йилларда 
Туркистон генерал-губернатори 
қарам оғига 
ишга 
ж ўнатилган 
вакили, 
ш арқш унос 
П . И. Паш ино саёҳатномасида Урта Осие х а л қ л ар и эт- 
нографиясига оид баъзи м аълумотлар келтирилган.
У рта Осиёни босиб олиш давридаги ўн й и лл и ки чи да
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўлкани ўрганиш хусусиятларидан бири ҳар хил мута- 
хассисларни ўз ичига олган комплекс экспедицияларни 
таш кил қилиш дан иборат эди. Бунга 1873 йилда Хива 
юриш лари муносабати билан ўтказилган экспедициялар 
мисол бўла олади. Илмий ишлар ўтказиш учун тузил- 
ган махсус дастур экспедициялар олдига қўйилган ва- 
зйф аларнинг н ақадар муҳим эканлигини кўрсатади. Б у
ҳуж ж атни тузиш да Гельмерсон, Ш тубендорф, М айков, 
Ленц, Р н к ач ев, Венюков, Васильев, Григорьев ва Л ерх 
каби тадқиқотчцлар қатнаш ганлар. Д астур ж ам иятнинг 
умумий м аж лисида тасдиқланган ва наш р қйлиниб, 
Хива ю риш лари қатнаш чилари орасида кенг тар қ ал ган . 
У олти бўлимдан иборат бўлиб, д астлабки бўлимлари- 
да хонликнинг тузилиши ва тарихий-географ ик тадқи- 
қотларга оид саволлар келтирилган. Д астурн и н г тўртин- 
чи бўлимида «ушбу хонликларда туғилган М ир Алишер 
Навоий, Абу Райҳон М уҳамм ад ибй АҳМад ал-Беруний» 
(улар асарларининг рўйхати ҳам келтирилган) қўлёз- 
м алари, тангалар ва алоҳида расмий ҳ уж ж атларн и тўп- 
лаш лозимлиги тайинланган. «Этнография соҳасидаги 
м уш оҳадалар» номли бўлимда Хива хонлигида яшовчи. 
халқларнинг уйлари, уй жиҳозлари ва кийимлари, ан- 
тропологик тузилиши, қабилаларнинг сони ҳ ам д а турар 
жойлари, ҳар хил аф соналарга оид саволлар қўйилган. 
Сўнгги бўлимга кирган «Хива хонлиги аҳолисининг йқ- 
тисодий ва маданий аҳволй тўғрисидаги м уш оҳадалар» 
ҳам этнографик ва тарихий ж иҳатдан ниҳоятда муҳим 
аҳам иятга эга. М азкур бўлимда «бир неча оилави й хў- 
ж аликларнинг (бой, ўрта, к ам бағал ) иқтисодий ҳисоби 
ва даром ад манбаи» каби саволларнинг келтирилиш и 
дастурнинг ўша даврда тар қал ган халқчи лли к назария- 
си таъеиридан узоқ бўлганлигини кўрсатаб, унинг ил- 
мий аҳамиятини оширади. Д астур охирида кўрсатилган 
саволлар юзасидан м аълум от тўплаш билан бир қатор- 
да расм олиш ва р сж ал ар тузиш лозимлиги ҳам қай д
қилинган.
У рта Осиё ю риш лари даврида В. В. Р ад лов, А. П . 
Федченко, А. Л . Кун, М. А. М иддендорф каби тадқиқот- 
чилар сам арали 
меҳнат қилдилар. 
А тоқли лингвист 
ва фольклорист Василий Васильевич Р ад л о в У рта 
Осиё халқларининг тили ва этнограф ияси ҳақи д а анча 
қимматбаҳо м атериаллар тўплаган эди. У 1868 йилда 
Зараф ш он водийси бўйлаб саёҳат қилиб, ўзининг шах- 
еий кузатиш лари ва қисман м аҳаллий аҳолининг ҳикоя
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қилиб берган 
м аълумотлари 
асосида Урта Зараф ш он 
водийсига доир қизиқ-қизиқ очерклар 
ёзди. Б у асар- 
л ар д а ўэбеқ, тож ик, 
қорэқалпоқ, туркм ан ва бошқа 
халқлар тўғрисида тарихий ва этнографик м аълумотлар 
берилган. О черкларда сунъий суғоришни уюштириш 
м асалаларига алоҳида эътибор берилади. М уаллиф ша- 
ҳар ва қиш лоқларнинг 
номлари, 
аҳолининг типлари, 
кийим ва таом лари, хосин-қнзларнинг аҳволини, ички 
ҳаётни, рақсларни ҳам да ўзбекларнинг уруғ тоиф ала- 
рини тасвирлайди.
И ирик тадқиқотчилардан Алексей П авлович Фед- 
ченко ҳам ўзбек этнографиясини анча бойитди. У Моск- 
ва университетида ўқнб юрган даври даёқ илмий тўга- 
ракл ар д а фаол иштирок этиб, табиатш унослик, антро- 
пология ва этнограф ия ҳаваскорлари ж ам иятининг коти: 
би бўлиб иш лайди. Университетни тугатгач, иккн йил 
(1864— 1866) давом ида ўш а ерда табиатш уносликдан 
дарс беради. Уз билимини ошириш м ақсадида чет эл- 
л ар га саёҳат қилади. А. П. Федченконивг саф арл ари да 
рафиқаси, истеъдодли 
тадқиқотчи 
ва рассом Ольга 
А лександровна Федченко доимий йўлдоши эди, Алексей 
Павлович ва О льга А лександровна Федченколар 1868— 
1872 йиллар ичида 
Туркистон ўлкаси 
бўйлаб саёҳат 
қилиб, Зараф ш он водийси ва Қўқон хонлигида ҳам му- 
ҳим илмий кузатиш лар ўтказдилар. Б у саф арл ар нати- 
ж асида тўпланган ниҳоятда бой ва ранг-баранг маълу- 
мотлар 
уларнинг 
асарлари да 
ўз 
аксини 
топди ва 
мужассамлаш ди.
Зараф ш он эюспедицияси вақтида кенг тадқиқотлар 
ўтказилиб, ҳар хил этнографик коллекциялар, ҳунар- 
мандчилик маҳсулотлари ва асбоблари тўпланган, ажо- 
йиб расм лар альбоми тузилтан (О. А. Федченко иш лари 
асосида) ва 
тож ик ҳам да ўзбек халқларининг турар 
жойи тўғрисида дастлабки м аълумотлар берилган эди.. 
Қ ўқон хонлиги тўғрисидаги мукаммал география, та,рих, 
этнограф ия ва иқтисодиётга оид м аълумотлар А. П. Фед- 
ченконинг саёҳатном аларида ва унинг махсус «Қўқон 
хонлигида» деган асарида мавжўд. Қўқон экспедицияси 
даврида О. А. Федченко ҳар хил расмлар чизиб, эри- 
нинг нашр қилинган асарларини безаган.
Урта Осиё халқлари, шу ж ум ладан ўзбекларни этно- 
граф ик ж иҳатдан ўрганиш йўлида 1872 йилда М осква- 
да очйлган политехника кўргазмасига 
қўйнлган У рта 
Осиёлик халқларнинг кийим-кечаклари, ҳунармандчи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ли к м аҳсулотлари ва асбоблари зўр қизиқиш туғдирди. 
Бую к танқидчи В. В. Стасов кўргазманинг Туркистон 
бўлимига ю ксак баҳо бериб, унда 
кўрсатилган пред- 
метлар — гилам, кумуш безаклар, ж уда қўп м еталл ва 
сополдан ясалган буюмлар, газл ам а, қурол-аслаҳа ва 
сон-саноқсиз маиший буюмлар «ўзининг ранг-баранг- 
лиги билан кишига бадиий л аззат бахш этади», деб ёз- 
ган эди. Уша бўлимда кўрсатилган коллекцияларнинг. 
таъриф и 
нашр қилинган 
махсус каталогда берйлган. 
Кўргазм а муносабати билан тайёрланган Туркистон 
фото альбоми айниқса зўр аҳамиятга эгадир. 1200 дан 
ортиқ расмни ўз ичига олган бу алъбом фан ж ам оатчи- 
лиги томонидан юксак баҳоланди. Альбомнинг асосий 
ғояси Туркистон ва ундаги ҳаётни тарих, антропология, 
этнограф ия ва санъат ж иҳатдан тасви рлаб бериш дан 
иборат эди. Альбом ф ақ ат бир неча нусхадангина ту- 
зилган бўлиб, унинг бир нусхаси ҳозир Навоий номли 
ўзбек Д а в л а т кутубхонасида сақланм оқда ва XIX аср- 
даги Урта Осиё халқларининг тарихи ва этнографияси- 
ни ўрганиш да ноёб манба бўлиб хизм ат қилм оқда. Бу 
альбомнинг ҳунармандчиликка 
бағиш ланган 
қисмига 
қўшимча ҳисобланган М. И. Бродовскийнинг «Туркис- 
тон ўлкасида техника иш лаб чиқиши» (СПб, 1875) ном- 
ли асарида 
ўзбекларнинг 
хўж алик ф аолиятига доир 
қимматли м аълум отлар келтирилган.
Кўргазм ага м ўлж аллаб 
нашр 
қилинган «Русский 
Туркестан>> номли тўплам да ўэбекларга тегишли қизи- 
қарли м ақолалар бор. Аиниқса, А. Д . Гребенкиннинг 
этнографик очеркй алоҳида аж ралиб туради. М уаллиф
очеркда ўз кузатиш лари асосида тўпланган м атериал- 
ларга таяниб, Зараф ш он воҳасида яшовчи бир қан ч а ўз- 
бек қабилаларининг 
(минг, 
найман, 
м анғит, тўёқли^ 
жалоир, қирқ, юз e a ҳ. к.) келиб чиқиши ва тузилиши, 
тили ва антропологик тавсифномаси, хўж али к ф аолияти 
ва турмуш йўсини ҳам д а бошқа этнограф ик томонлари- 
ни таъриф лаб берган.
Тўпламнинг кўп қисмини У рта Осиё ҳунармандчи- 
лигига оид м атериаллар эгаллаган . Чунончи, А. Куша- 
кевичнинг кулолчилик; И. Краузенинг бўёқчилик, ёғ ва 
вино иш лаб чиқариш , П арамоновнинг кўнчилик ва дег- 
резлик ҳақидаги м ақолалари м аҳаллий дҳолининг хў- 
ж ал и к тариҳини ўрганиш да ди ққатга арзийдиган ман- 
ба бўла олади.
М а з к у р т ў п л а м д а
и ш т и р о к
қ и л г а н в а
к е й и н ч а л и к
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бир қанча илмий иш лар яратган А. Н . Хорошхин ҳам
ўзбек этнографиясига 
ўз ҳиссасини 
қўшди. 
Нижне- 
уральск линиясида ёш лик даврини ўтказйб, қозоқ ва 
қалм иқ тилларини тўлиқ эгалл аган А. Н. Хорошхин 
офицер сифатида Бухоро (1868 йил) ва Хива (1873 йил) 
ю риш ларида иштирок қилади. У ўз асарларини шахсий 
таассуротлари, м аҳаллйй 
аҳоли 
турмушини бевосита 
кузатиш и ва ерли киш илардан олган м аълум отлари асо- 
сида ёзган, Унинг «Зараф ш он водийси». номли иши ва 
бир қанча тарихий-этнографик этю дларида ўзбек қаби- 
л а ва уруғ-айм оқларига теғишли ҳар хил этнограф ик 
м атериаллар мавжуд.
Кўргазм а муносабати билан тайёрланган фото-аль- 
бомни истеъдодли ш арқш унос ва этнограф А. Л . Кун 
тузган эди. У бундан таш қари бир қанча муҳим этно- 
граф ик асарлар ҳам яратған. В. В. Стасов бу тадқи- 
қотчи ҳақида гапириб, «фанга ва бадиий билимларга 
ж уд а муҳим ҳисса қўшди», деган эди. А. Л . Кун 1865; 
йилда П етербург университетини ш арқ тиллари номзо- 
ди унвони билан тугатйб, 1868 йили машҳур ш арқш у- 
нос В. В. Григорьевнинг тавсияси билан этнограф ик ва 
статистик тадқиқотлар ўтказиш , Россия илмий ж ам ият- 
лари учун м атериал ва коллекциялар тўплаш м ақсади- 
д а Туркистон генерал-губернаторининг йхтиёрига ж ўна- 
тилди. У 1870 йилда И скандаркўл экспедицияси ҳам да 
Хива ва? Қўқон ю риш ларида 
иштирок 
қилган. Қўқон 
ю риш ларидан кейин А. Л . Кун Туркистон 
ўлкасидаги 
м актаблар бўйича бош инспектор этиб тайинланади ва 
бу м ансабда 1882 йилгача ишлайди. У кўп ерларга саё- 
ҳ а т қилди в а ў з зим масига ю кланган асоеий вази ф ан и
баж ариш билан бирга м аҳаллий аҳоли ҳақи да, айниқса 
Хива хонлиги аҳолиси ҳақи да ҳар хил этйограф ик маъ- 
лум отлар тўплайди. А. Л . Кун ёзиб қолдирган илмий 
м ақ о лал ар ҳозиргача ўз қийматини йўқотмади. Унинг 
хонликлардан тўплаган 
д авл ат 
ҳуж ж атлари ва ноёб 
қўлёзм алари вақф лар ва мусулмон схоластикаси таъ- 
лимига бағиш ланган, У рта Осиё тарихий ёдгорликлари- 
га оид ва бошқа м ақолалари ўзбек халқи этнограф ияси 
ва тарихини ўрганиш учун муҳим манба ҳисобланади. 
Узининг сам арали меҳнати учун А. Л . Кун Ш арқ тил- 
лари институтинйнг 
мухбир аъзоси 
қилиб сайланган 
эди. 
- 
; 
'
Хива юришлари қатнашчиси, полковник А. В. К ауль- 
барс асари да хонликда яшовчи ўзбек ва бош қа халқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларнинг турмуши, хўж алик фаолияти, диний эътиқод- 
лари 
тўғрисйда 
зтнограф ик 
м аълумотлар 
м авж уд. 
1874 йилда Рус география ж ам ияти томонидан ўтка- 
зилган АмуДарё экспедицйясининг этнограф ия в а ста- 
тистика бўлимида иштирок қилган полковник JI. Н. Со- 
болевнинг кўп м ақолаларида, рассом Н . Н . Қ аразин- 
нинг расм ва очеркларида ҳам этнографйк м аълум отлар 
бор.
Уша йили Бухоро хонлигида Н. М аев бошчилигида 
ўтказилган экспедиция ҳам маълум ю туқларга эришди. 
Унинг Бухоро хонлигига қйлган саёҳати натиж асида ёз- 
ган асари ва бошқа кўпгина м ақолаларида муҳим этно- 
граф ик м аълум отлар бор. Н, А. М аевнинг 1875 ва 1878 
й и лларда ўтказилган Ҳисор экспедицияси н ати ж аси да 
ёзилган бир қанча очеркларида Сурхон водийси ва Ше- 
робод беклигида яшовчи ўзбекларнинғ қўнғирот, мар- 
ка, кичи, юз, лоқай, дурман, қатағон каби уруғ-айм оқ 
ва қабилалари тўғрисида, маҳаллий аҳолининг геогра- 
фик жойланиши, хўж ал и к турмуш ига оид бир қанча 
м аълумотлар мавжуд.
А кадемик М иддендорф ўзининг Ш имолий ва Ш ар- 
қий Сибирга қилган саф аридан кейин 1877 йили Ф ар- 
ғона водийсига қиш лоқ хўжалиги ва иқтисодиётини ўр- 
ганиш м ақсадида 
илмий 
саф арга 
келади. Унинг ўз 
замондош лари томонидан ю ксак баҳога м уяссар бўлган 
«Ф арғона водийси тўғрисидаги 
очерклари»да 
бу бой 
ў лка ф ақ ат географик ва иқтисодий томондан таъриф - 
ланибгина қолмай, м аҳаллйй Ф арғона аҳолйсининт ан- 
тропология ва этнограф иясига оид муҳим м аъ лум отлар 
ҳам келтирилган. У ўзининг рус географик адабиёти- 
нинг чин безаги бўлган бу ажойиб очеркларйда, машҳур 
саёҳатчи П . П- Семёнов-Тяньшанский таъ ри ф и
билан 
айтганда, ўзбек, тож ик ва қирғизларнинг ан ча мукам- 
м ал этнографик тавсифномасини беради.
Узининг бутун онгли ҳаётини У рта Осиёда кёчирган 
машҳур этнограф в а фольклорист бош қирд А. А. Ди- 
ваев О ренбургдагй НеплюёвСкий кадет корпусини та- 
м омлагач, 1876 йилдан 
бош лаб 
Тош кентдаги ҳарбий 
бош қарм ада кш лади ва кейинчалик ўлкани . ўрганйш
соҳасида 
кўп 
билим лардан 
хабардор бўлган атоқли 
олим бўлиб етишди. А. А . Д иваев м аҳаллий х а л қ тил- 
ларини ж уда ихши билганидан У рта О сиёдаги барча 
халқларнинг этнографияси, фольклори в а лингвистика- 
сига доир ж уда кўп ва баён этилиши ж и ҳати д ан хилма- 
хил бўлган асарлар яратди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1879 йили С ам ара экспедицияси таркибида рассом
ва археолог сифатида иштирок қилган Н. Е. С им аков 
ниҳоятда қизиқарли м атериаллар тўилаган эди. Б у ма- 
териаллар унинг «Урта Осиёнинг санъати» номли аль- 
бомида ;ўз аксини топди. М азкур асар, В. В. С тасов ибо- 
раси билан айтганда, «Қадимги Урта Осиё санъатининг 
форс, 
араб, 
византия ва бошқа сан ъатл арга қан д ай
таъсир қилганлиги ҳақидаги» м асалани ҳал қилиш да 
дастлабки қ а д ам эди, ’
Айрим этнограф ик лавҳаларн и 1873 ва 1900 (иккин- 
чи нашри) йилларда наш рдан чиққан Россиянинг Қаш- 
қардаги собиқ консули, замондош ларининг таъри ф и ча, 
«Урта Осиёни яхши биладиган» Н. Ф. Петровскийнинг 
пиллачилик тўғрисидаги китобдДа- ҳам учратиш мум- 
кин. XIX аср охирлари ва XX аср бош ларида Бухоро 
амирлигига борган ҳарбий чиновниклардан М . А. ©а- 
рнгин, II .М аев, А. Сиесарев ва бош қаларнипг асар- 
ларида ўзбекларнинг турар ж ойлари, қишлоқ- в а уй- 
лари, хўж алиги тўғрисида баъзи ма.ълумотлар келти- 
рилган.
В. П. Наливкин маҳаллий аҳолининг этнограф ияси- 
ни ўрганувчи олимлар орасида кўзга кўринарли ўринни 
эгаллайди. В. В. Бартольднинг таърифича, В. П . Н а- 
ливкин «Руслар орасида сартларнинг тили, турмуш ини 
энг яхши билган олимдир». У рафиқаси билан 
бирга- 
ликда 1896 йили Қозон ш аҳрида «Ф арғонадаги ўтроқ 
м аҳаллий аҳоли 
хотин-қизларининг турмуши 
ҳақи д а 
очерк» деган 
ажойиб 
этнографик 
асар 
наш р этди.
В. П, Наливқин м аҳаллий 
тилларни 
ўрганиш га доир 
бир қанча д арел ик л а р ва баъзи бир этнограф ик м аъ лу- 
мотлар келтирилган «Қўқон хонлигининг қи сқач а та- 
рихи» китобининг муаллифидир. Б у китоб кейинчалик 
француз тилига тарж им а қилинди.
Толмас саёҳатчи М. С. Андреев Урта О сйёнинг энг 
йирик этногр"аф олимларидан бири. У ўқитувчилар се- 
минариясини там омлагач, Тошкентдаги йирик м ад раса- 
л ардан бирида ҳам таълим олади. Андреев м а д р а с а г а
ўзбек миллий кийимида қатнайди. 
Ш ундай қилиб, у 
барча м аҳаллий тилларни ўрганиб олади. М. С. А ндреев 
ўзбек, тожик ва 
Урта Осиёдаги 
бошқа 
х ал қл ар н и н г 
этнографияси ва тйли ҳақида бир қатор қим м атли ил- 
мий асарлар нашр этди. У Россия география ж ам и я ти - 
нинг топшириғига мувофиқ, 1915— 1916 й и ллард а Тур- 
кистоннинг этнограф ик харитаси устида иш лайди. Ш у
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м уносабат билан бир неча марта ўлка бўйлаб саёҳ ат 
қилади в а илмий ишининг хулоеаларини хилма-хил ма- 
қо л ал ар и д а ёритвб боради.
Этнографик м атериалларни кенг оммага етказиш ва 
ўларни еақл аб қолишда 
илмий "журналлар, статистик 
комитетларнинг тўпламлари ҳам да «Туркёстанские ведо- 
мости» газетасининг хизматларини алоҳида қ ай д қилиб 
ўтиш лозим. М азкур даврий наш рларда А. Л . Кун, 
А. А. Д иваев, А. П. Остроумов, Н. С. Ликошин, Н. Габ- 
бин, А. Н . Кушакевич, В. К. Развадовский, А. А. Семё- 
нов, Н. А. Кирпичников, А. Д . Калмиков, Ф. Поспелов 
ва бош қаларнинг асарлари тез-тез босилиб турган.
Урта Осиё халқлари, шу ж ум ладан, ўзбекларнинг 
тарих ва этнографиясини ўрганиш да 
XIX асрда атоқ- 
ли рус олимларининг таш аббуси билан таш кил топган 
илмий ж ам иятларнинг роли ниҳоятда каттадир. У лар 
ф ақ ат илмий муаммоларни ҳ а л қилибгина' қолм ай, бал- 
ки чоризмнинг м устамлакачилик сиёсатини а м ал га оши- 
риш га ҳам ўз ҳиссасини .қўшганлар. Илмий ж ам и я тл ар
рўйхатининг ў зи ёқ— Рус география жамийтининг Тур- 
кистон бўлими, Тиббиёт антропология ва этнограф ия 
ҳаваскорлари жамиятининг Туркистон бўлими, Туркис- 
тон археология ҳаваскорлари тўгараги, Туркистон қиш- 
лоқ хўж алик жамияти, Хомутов тўгараги, У рта Осиё 
олим лар жамияти, Рус техника жамиятининг Туркис- 
тон бўлими, Ш арқш унослик ж ам иятининг Тошкент бў- 
лими, Туркистон табиатш унослари ва врач л ари ж ам ия- 
ти, Туркистон тиббиёт ж ам ияти 
ҳ а м Д а
Ф арғона ва Са- 
^ а р қ а н д врачлари ж ам иятлари — бу м уассасалар кўла- 
мининг нақадар кенг эканлигини кўрсатиб турибди.
; 
Туркистон зиёлиларининг энг яхши ваки ллари н и ўз 
саф ларида жипелаш тирган бу ж ам иятларнинг аъзолари* 
(улар ичида этно.графлар ва шарқшунослар. кўп эди) 
яратган асарлар кўпинча Россиянинг илғор олим лари 
томонидан юксақ баҳо олган. 
Ж ам и ят 
аъзоларининг 
русча-ўзбекча 
луғатлар тузиш, 
м актаблар учун м а- 
ҳаллий тилларда ўқув қўллан м алари тайёрлаш , ўзбек, 
тож ик ва қозоқлар томонидан р у с тилини ва рус киши- 
лари томонидан м аҳаллий тилларни ўрганиш учун кеч- 
ки курслар таш килэтиш , Тош кентда кутубхона ва Ш а р қ
институти очилишига эришиш ва бошқа м асал ал ар д аги
д а ст л аб к и ; уриниш лари ж ам иятларнинг ғоят прогрессив 
ф аолиятидан д ал о л ат беради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Уша д аврд аги вази ят илмий ж ам и ятл ар ва айрим 
тадқиқотчиларнинг ф аолияти учун ж уда ҳам ноқулай 
эди. Россиядагй ижтимоий-сиёсий 
тузум ўзбеклар ва 
Урта О сиёдаги бош қа хал қл ар тарихи ва этнография- 
сини м унтазам ва чуқур ўрганишни тўғри уюштиришга 
имкон бермас эди. У лар асосан ўз ихтиёридаги ж уда оз 
ва тасодифий йўл билан тўпланган м аб л ағл ар билан- 
гина 
иш олйб 
борар эдилар. Чунки чор м аъм урлари, 
ҳатто илмий таш килотлар ишини ҳам м устам лакачилик 
идора усулининг тор доирадаги м анф аатлари билан че- 
гаралаб қўйган эди. М асалан, Ш арқш унослик ж ам ияти 
Тошкент бўлими номига Туркистон ҳарбий округи қў- 
мондони ёрдамчисининг 
ёзган 
мактубида: 
«Ж ам и ят 
Ш арқни Шарзқ учун ва фан учун эмас, балки ҳалқларн и
Россйяга 
қўшиш — руслаш тириш учун ўрганиш и ке- 
рак»,— деб қай д қилинган эди. Ш унинг учун ҳам ил- 
мий ж ам йятларнинг бир қанчаси Туркистоп м устам лака 
маъмурияти томонидан қўйилган 
вази ф аларн и баж а- 
ришга м аж бур эди.
Ш арқш унослик ж ам ияти Туркистон бўлимида Урта 
Осиё х ал қл ари ўтмиши ва ўш а даврдаги турмушини 
илмий ж иҳатдан ўрганиш иши ҳам кўпинча р у с 'бурж уа- 
зиясининг м устам лакачилик м анф аатига бўйсундирил- 
ган: Ж ам и ят ўлка учун олий ш арқш унослик таълим и 
зарурлиги тўғрисидаги м асалани кўтариб чиққанда ге- 
нерал-губернаторнинг оғир 
қўли унинг 
ишини бўғиб 
қўйди.
Ш ундай қилиб, XIX асрнинг иккйнчи ярми —XX аср- 
иинг бош ларида ўзбекларни ва Урта Осиёнинг бошқа 
халқларини этнограф ик ж иҳатдан ўрганиш да 
ф анга 
анча ҳиеса қўш илган эди. М устам лакачиляк сиёсатига 
ам ал қилиб келган бурж уа фанининг тор доирадаги
таълимоти ва чеклаиган имкониятларига қ ар ам ай , ўша 
д аврд аёқ Туркистон ўлкасидаги элатларнинг тарихи ва 
этнографиясига оид бой' м аълумотлар ва м атери ал л ар 
кейинги тадқиқотлар учун муҳим бир замин бўлган эди.
1917 йилдан кейин тадқиқотчилар, гау ж у м л ад ан эт- 
нограф лар орасида табақалан и ш бошланди, яъни ай- 
рим лар янги тузум тараф дори бўлса, б ош қалар совет- 
л ар га қарш и томонга ўтиб кетдилар. Аммо илғор рус 
ва чет эл олимларининг фанга фидойи қисми изланиш - 
ларини давом қилдириб, ёш этнографларни етиштириш- 
д а ўз ҳиссасини қўш дилар. М асалан, этнограф ва ш арқ- 
ш унослардан Н. Г. М аллицкий, М. С. Андреев, А. А. Се-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мёнов, А. А. Д иваев кабилар 1920 йилда Туркистонда 
биринчи таш кил топган Урта Осиё Д а в л а т университе- 
тида қолиб, ўз илмий ишларини давом эттирган эди- 
лар.
Туркистон университетида ўзбек этнографияси бўйи- 
ча Mjaxcyc курс киритилиб, этнограф ия фанининг ота- 
- 
шин таш виқотчиси Н. С. Ликош ин тузган бу курс дас- 
тури д и ққатга сазовордир. Уша йилиёқ М. С. Андреев 
р аҳбарлигида таш кил қилинган Ш арқ ннститути ўқиш 
дастурида ҳам. Урта Осиё халқлари этнографияси ф ахр- 
ли ўринни эгаллаган. Бундан таш қари, институт қоши- 
да илмий тўгараклар тузилиб, м аҳаллий халқларнинг 
этнографияси ва фольқлорини ўрганиш га катта эътибор 
берилган.
К ейинчалик 
Урта Осиё Д а в л а т
Университетининг 
махсус ф акультетига айланган Ш ар қ институти ўқиш
дастурида этнография предметига алоҳида эътибор бе- 
рилганлиги туфайли 
уни тугатганлар ичидан 
йирик 
этнограф ,. олимлар етишиб 
чиқди. Кейинги йилларда 
этнограф ик тадқиқотларнинг кенг кўлам да а м ал га оши- 
рилиши кўп м иллатли Урта Осиё ў л кал ар и д а м ураккаб 
миллий муаммрларни ечиш, янги ж ам и ят қуриш каби
муҳим ам алий вазиф аларни ҳ ал қйлиш зарурияти билан 
боқлиқ эди. Айниқса 1924 йили м и н тақада ўткази лган
миллий бўлинишда тарихий-этнографик иш лар натиж а- 
сида тўпланган м атериаллар қўл келди. Уша йилларда 
этнограф ик хариталар тузиш м ақсадида тадқи қотлар 
ўтказилиб, Урта 
Осиёни 
районлаш тириш .м ақсадида 
ёзилган тўплам лар ва этнографик хариталар катта аҳа- 
миятга эга бўлди. М азкур иш ларда м аҳаллий ти ллар- 
ни яхши биладиган таниқли географ, тарихчи, этнограф
олим лардан М. С. Андреев, А. А. Д и ваев, В. Н . Кун,
Н. П . М аллицкий, А. А. Семёнов, Е. Д . П оливан ов,
Л . В. О ш анинлар фаол қатнаш дилар. .
Ш уни алоҳида қайд қилиш лозимки, этнограф ик тад - 
қиқотларни ўтказиш да ёш Турқистон республикасининг 
фан ва маориф таш килотлари анча ж он куярли к кўрсат- 
дилар. 1921 йилда маҳаллий ҳокимият томонидан йирик 
этнограф олим лардан таш кил топган «Туркистон туб 
аҳолисининг маиший турмушини ўрганиш илмий қомис- 
сияси» ўзбек этнографияси ривож ида муҳим бир бос- 
қич бўлди. Уша вақтд а иккита экспедиция таш кил қи- 
линди: А. А. Д иваев раҳбарлигидаги С ирдарё ва М. С. 
Андреев 
бошчилигидаги 
С ам ар қан д экспедициялари.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Улар м аҳаллий этнослар ва этиик ғуруҳлар (ўзбеклар, 
туркм анлар, ар аб л ар, лўлилар) тўғрисида бой этногра- 
фик м аълумотларни тўпладилар. Айниқса тадқиқий дас- 
турга киритилган м асал ал ард ан аҳолининг ж ам оатчили- 
ги анъаналари, диний эътиқодлари, урф -одат ва маросим- 
лари, анъанавий хўжалиги ва маданий турмуши муҳим 
аҳамиятга эга бўлйб, шу дастур асосида ноёб этно- 
график м атериаллар анча йиғилган эди.
Б у иш ларда академ ик В. В. Бартольднинг роли ни- 
ҳоятда катта бўлди. Унинг таш аббуси билан У рта Осиё 
этнографик харитасини тузиш м ақсадида ж уда кенг ва 
ҳар хил м анбалар ж алб қилинди. У 1920 йилдаёқ «Тур- 
кистон этнограф ик харитасини Бухоро ва Хива респуб- 
ликаларини қўш иб тузиш зарур», деган ғояни кўтариб 
чиққан эди. Б ў катта олим раҳбарлигида Ф анлар Ака- 
демияси қошида Россия ва қўшни м ам л ак атл ар аҳоли- 
си қабилавий тузилишини ўрганиш комиссияси самара- 
ли иш лар олиб борди.
Асримизнинг 
2 0 - йилларида 
ўзбек 
этногенези 
ва 
уруғ-қабилавий тузилиши, ижтимоий ва оилавий тур- 
муши, хўж алиги ва бошқа м асал ал ар га бағиш ланган 
бир неча этнограф ик асарлар 
пайдо 
бўлган эди. Энг 
илк наш рлардан проф. Е. Д . Поливанов ва ёш этнограф
Л. П. Поташовларнинг 
ишлари дйққатга 
сазовордир. 
Г. Гольцер деҳқончилик хўжалйги тўғрисида китобча 
чиқарди, ҳунармандчилик ва унинг таш килотларига ба- 
ғиш ланган асарларни 
Ф. Гаврилов, 
М. G. Андреев, 
А. Н. Самойлович яратдилар. Бир гуруҳ тадқиқотчилар 
(Я. Кумаченко, С. М. Дудин, А. JI. Троицкая, А. К. Бо- 
ровков, 
И. М. Р усак ва ҳ. к.) 
ўзбекларнинг ;амалий 
санъатй, 
урф -одат 
ва маросимлари, 
халқ театри ва 
ўйинлари тўғрисида кўплаб илмий тадқиқотлар ўтказиб, 
асарлар чоп этдилар. Уларнинг кўпчилиги музей ходим- 
лари билан биргаликда ҳар хил этнографик буюмларни 
тўплаш да ф аоллик кўрсатдилар. Улар билан биргалик- 
да маҳаллий 
ёш тадқиқотчилардан 
IIL Н. Иноғомов, 
М. А. Бекж онова, Г. Мирғиёсов, М. Ю супов кабилар 
ҳам зўр хизм ат қилдилар. Уша йиллари ўзининг кўп 
қиррали сам арали илмий фаолиятини бош лаган таниқ- 
ли фольклорист олйм X. Т. Зариф тов ўзбек фанининг 
рйвожига катта ҳисса қўшди.
У збек этнбграфиясини 3 0 - йилларда юқори босқичга 
кўтариш да 
ф аоллик кўрсатган 
олим С. П. Толстов 
эди. У 1929— 1936 йиллар давомида собиқ С С С Р халқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларй музейида илмий ходим, кейин Бутуниттиф оқ фан- 
лар А кадемияси 
М оддий-маданият 
институти М осква 
бўлими (ҳозир Археология институти) нинг мудири, кўп 
йиллар давом ида М осква Д а в л а т университетининг про- 
фессори, этнограф ия кафедраси бошлиғи бўлиб ишла- 
ди. Узбекистон Ф анлар академиясининг ва бош,қа чет 
эл академ ияларининг фахрий аъзоси С. П. Толстов бу- 
тун онгли умрини Урта Осиё халқларининг тарихий ва 
этник ж араёнларини, узоқ ўтмиши в а этнографиясини 
ўрганиш га бағиш лаган буюк шахсдир. Қўи қирралй, 
теран ва кенг билимдон олим тарих, 
ш арқш унослик, 
археология, иалеонтология, этнография ва этносоцио- 
логия каби фан соҳаларида 
сам арали
меҳнат қилиб, 
400 га яқин илмий асарлар яратди. Б у асар л а р д а ўзбек 
этнограф иясига оид, айниқса ўзбекларнинг келиб ниқи- 
ши, моддий ва маънавий маданияти, дин тарихи, 'иж- 
тимоий ва оилавий турмуши м асал ал ар и га бағиш ланган 
сермазмун тадқиқотлар фахрли ўринни эгал-лайди.
С. 
П. Толстов таш аббуси билан 1937 йилда таш кил 
топган Хоразм археология-этнография комилекс доймии 
экспедицияси ниҳоятда зўр илмий каш ф иётларни қўлга 
киритди. Экопедиция кўтарган м уам молар н аф ақат Хо- 
разм, балки бутун Урта Осиё ва қўшни м ам л ак атл ар
аҳолиси тарихи, археологияси ва этнограф иясига оид 
бўлиб, ж аҳон маданиятини бойитишда ва илгари суриш- 
да намуна бўлди. Сергей Павловичнинг 'фикр-ўйлари ва 
м улоҳазалари этнографик муам молар билан . бевосита 
боғлиқ эди. У ўйлаган ва 
ам алга ош ирилган Хоразм 
экспёдициясининг тадқиқий йўналиш лари, бир томон- 
дан, атнограф ларга ретроспективлик (яъни ўтмиш га қа- 
ратилган) м ураккаб этногенез 
м асалалари н и ҳал қи- 
лишга, хўж алик, 
ижтимоий тузум, 
моддий-маънавий 
маданият- тарихи, ҳозирги ўрта осиёликларнинг маиший 
турмуши ва маънавий маданиятини ўрганиш имконини 
яратиб берди. Иккинчи томондан, этнограф ик тадқиқот- 
лар орқали 
археологлар ва тарихчилар 
учун муҳим 
ҳисобланган ижтимоий таш килот ва оила ш аклларини 
тарихий таъм ирлаш , қад и м и я миллий меъморчилик анъ- 
аналарини, исломгача бўлган диний д а р а ш л а р ва урф- 
одатларни ҳозиргача сақланиб келган эски та с а в в у р л а р
орқали таҳлил қилиш, мусиқа м адаиияти в а ам алий 
санъат куртакларини аниқлаш каби м уам м оларни ҳ ал
қилиш имкони туғилди:
Шўниси муҳимки, С. П. Толстов иштироки ва таш аб-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

збуси билан тарихий-этнограф ик тадқи қотлар ўтказиш
учун бир неча махсус этнографик отрядлар таш кил қи- 
линган эди. Асосан уруш дан 
кейин 
пайдо бўлган бу 
отрядлар Х оразм воҳасидаги ўзбеклар, туркм анлар ва 
қорақалпоқларни ўрганиш га жиддий киришган ва кўп 
йиллик тадқиқотлар н атиж алари бир неча илмий тўп- 
лам л ар да муж ассамлаш ган. Айниқса, Хоразм экспеди- 
циясининг иккита ўзбек отряди (ш имолий.отрядга К. Л. 
Задихина, ж анубий отрядга М. В. Сазонова раҳбарлик 
қилган) ҳам д а диний тасаввурларни ўрганиш учун иш 
олиб борган Г. П , Снесарев ж уда сам арали тадқиқот- 
лар ўтказиб бир н е ч а ; ажойиб этнографик асарл ар ярат- 
ганлар.
Х оразм экспедицияси бошлиғи С. П. Толстов ярат- 
ган илмий-назарий асар л ар этнограф ия фанинйнг йўна- 
лиш ига, ечилм аган чигал 
муаммоларни 
ҳал қилишга 
катта ёрдам берди. Н иҳоятда кенг илмий диапазонга 
эга бўлган бў дониш манд олим айниқса умумназарий 
м асал ал ард ан этпогенез, ибтидоий ж ам и ят тузуми, ма- 
дан и ят ва дин тарихи, қадимги ва ўрта аср даврлари
хронологияси, ижтимоий м уносабатлар каби м ураккаб 
м уам молар тсварагида 
ўзининг 
дади л м улоҳазалари 
билан ф ан тараққиётига муҳим туртки бўлган эди. Унинг 
ўзбек этногенези ва ислом тарихига оид тадқиқотлари 
диққатга сазовордир.
------Бир неча музейлар таш кил 
қилган экспсдициялар
ҳам этпограф ик 
м аълумотлар ва 
буюмлар тўплаш да 
зўр хизм ат қилди. 
1936— 1937, 
1940— 1941 
йилларда 
М. С. Андреев бошчилигида 
ўтказилган 
тадқиқотлар 
н аф ақат фанни, 
балки республика 
музейларинц ноёб 
экононатлар билан бойитган эди.
50- йиллардан бошлаб этнограф лар диққатини ҳозир- 
ги зам он этник муаммолари ж ал б қила бошлайди. Ма- 
ҳаллий тадқиқотчилар томонидан 1950 йилда таш кил 
қилинган Узбекистон 
Ф анлар 
Адакемияси 
Тарих ва 
археология институти экспедицияси биринчи м арта ўз- 
бекларнинг ҳозирги маиший турмуши ва м адаииятини 
ў р га н а бош лаган эди. Бир неча йил давом ида ам алга 
ош ирилган бу ишнинг якуни «Ойқирон қишлоғи ўтмиш- 
д а ва ҳозир» номли илмий асар д а ў з ифодасини топди.
Уша д аврд ан ўзбеклар ва бошқа Урта Осиё халқ- 
ларининг келиб чиқиш и; (этногенези) м асаласи га жид- 
Дий эътибор берила бошланди. Б у муҳим муаммога ба- 
гш иланган м аъ ру залар д а таниқли олимлар А. Ю. Яку-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бовский, С. П . Толстов, А. А. Семёнов, А. Н. Бернш там , 
Л . В. Ош анин, К. В. Тревер, Я. Ғ. Ғуломов, Р . Н. Н а- 
биев ва бош қалар ўз фикрлари билан фаол иштирок 
қилдилар. У збеклар ва қорақалпоқларнинг этногенези 
ва 
этник 
тарихини 
ўрганишга 
ж и ддий: кириш ган 
Б . В. Андрианов, Я. Р. Винников, Т. А. Ж дан ко, С. К. 
Камолов, Р . Қўсбергенов, Ш. И. Иноғомов, Б. А. Аҳме- 
дов, Р. Г. М уқминова, Б. X. Кармиш ева, К. Ш ониёзов, 
,Т- К. Х ўж айовлар бир неча муҳим а с ар л ар наш р қил- 
дилар. М азкур м ураккаб муаммони ҳал қилиш да ўзига 
хос якунловчи анж ум ан сифатида 1983 йилда М осквада 
чақирилган «Урта Осиё ва Қозоғистон х ал қл ар й этноге- 
нези ва этник тарихи муаммолари» м авзуидаги илмий 
конференция фанда янги бир босқич бўлди.
Кейинги ўн ййлликларда ўзбекларнинг хўж али к фао- 
лияти, моддий маданияти, оилавий ва м аънавий турму- 
шига оид м асал ал ар га эътибор бир о з кучайди. М аса- 
лан, деҳқончилик, ҳунарм андчилик,. х ал қ меъморчилиги 
ва санъатига 
бағиш ланган 
бир неча 
илмйй асарл ар 
пайдо бўлди (Е. 
М.
Пешчёрева, О. А. С ухарева, Н. А. 
Кисляков, И. М. Ж абборов, М. К. Раҳим ов, А . Иўлдо- 
шев, П. М. Зоҳидов, Р. А. А бдурасулова, Б . Б . Вей- 
марн, В. Л . Воронина, Г. А. П угаченкова, Л . И. Рем - 
пель ва бош қаларнинг асарларини таъ ки д лаш м ум кин).
Оила. ва оилавий турмуш м уам молари м аҳаллий эт- 
нографларнинг диққатини ўзига ж ал б қилди в а кейинги 
йилларда бу борада бир неча илмий тадқиқотлар чоп 
этилган эди. М иллий анъан алар, урф -одат ва маросим- 
лар, халқ театри. ва ўйинлари, диний эътиқод ва й а ъ - 
навий м аданият м асалаларини тадқиқ қилиш да ҳам м а- 
ҳаллий олимлар анча ю туқларга эриш дилар. Н а ти ж а д а
ўнлаб катта-кичйк илмий асар л ар в а тўплам лар чоп 
этилди, илмий анж ум анлар ўтказилди.,
Тадқиқотчиларнинг кўп йиллик сам ар ал и иш лари 
натиж аларини ўзида ж ам л аган тў п л ам лар
в а
mdho
- 
график асарлар этнограф олимларнинг ютуғидир. Б и р 
гуруҳ этнограф лар иштирокида тайёрланган кўп жилд- 
ли «Ж аҳон халқлари» тўпламига кирган «Урта Осиё ва 
Қозоғистон халқлари» 
номли 
икки 
ж илдли кап и тал 
асар бунга далил бўла олади. М азкур нашр ж аҳон ил- 
мий ж ам оатчилиги томонидан ю кеак баҳоланган. Ўнинг 
кичикроқ намунаси 
сифатида 
чиққан 
«Умумий этно- 
граф ик очерклар» ва С. А. Токаревнинг «С С С Р халқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лари этногарафияси» номли асар л ард а ҳам Урта Осиё 
халқлари, ж ум ладан ўзб екларга анча ўрин аж ратнлган. 
Яқинда 
жумҳуриятимизнинг 
бир гуруҳ етук 
этно- 
граф лари «У збеклар (тарихий-этнографик т а д қ и қ о т )» 
номли катта илмий асарни тугатиб, нашрга топширди- 
л ар. ' ■■■' ; 
'■'■“■
•■
Афсуски, ҳозирги иқтисодий тушкунлик давом этаёт- 
ган бир пайтда илмий тадқиқотлар ва 'и зл а н и ш л ар ҳам 
чскланиб, этнография фани муаммолари ҳам анча му- 
раккаблаш ди. Ш ундай бир оғир вазиятда истиқлолга 
зриш ган бизнинг ж ам ият ўз фанига, ж ум лад ан тарих 
ва этнографиясига ғамхўрлик қидйб, унга эьтиборни 
кучайтирмоғи лозим. Чунки ҳозирги замонда йжтимоий 
тараққиёг, фаровонлик, халқимизнинг маънавий равна- 
қи ва келаж аги илм-маъри.фат, фан ва техникага бево- 
сита боғлиқдир.