Unlilar tasnifi Reja: Nutq tovushlari va ularning hosil bo’lishi 2

 Unlilar tasnifi

Reja:

1.Nutq tovushlari va ularning hosil bo’lishi

2.Unli tovushlar tasnifi
3. Undosh tovushlar tasnifi

B va A fonemalarini bir-biriga solishtirsangiz, ular bir qator belgilari bilan farqlanganini ko'rasiz. Birinchidan, B fonemasini talaffuz etganda o'pkadan chiqayotgan havo oqimi
labning labga tegishidan hosil boigan to'siqqa urilib, uni yorib portlab chiqadi. A fonemasini talaffuz qilayotganda esa o'pkadan chiqayotgan havo hech yerda to'siqqa uchramaydi. Demak, fonemalar o'rtasidagi birinchi farqlanish to'siqqa uchrash-uchramaslik belgisi ekan.
Ikkinchidan, b fonemasini talaffuz qilganingizda shov-qinga ovoz qo'shiladi. A fonemasi esa faqat ovozdan iborat. Ko'rinadiki, B va A lar o'rtasidagi ikkinchi farqlovchi belgi shovqin belgisidir. Bu belgi B da bor, A da yo'q.
Uchinchidan, a so'z ichida kelib, bo'g'in hosil qiladi. B esa bunday xususiyatga ega emas. Demak, fonemalarni farq-lash uchun xizmat qiladigan belgilardan yana biri bo'g'in hosil qilish-qilmaslik belgisidir.
Yuqorida sanab o'tgan belgilarga ko'ra fonemalar ikki katta guruhga bo'linadi:

1) unli fonemalar; 2) undosh fonemalar.
Unli fonemalar talaffuz qilinayotganda, o'pkadan chiqa­yotgan havo oqimi hech qanday to'siqqa uchramaydi.

Faqat un (ovoz)dan iborat boigan va bo'g'in hosil qiladigan fonemalarga unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida oltita unli fonema mavjud: i, u, e, o', o, a.

Talaffuz qilinayotganda o'pkadan chiqayotgan havo oqimi maium to'siqqa uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo'g'in hosil qilolmaydigan fonemalarga undosh fonemalar deyiladi.

UNLILAR TASNIFI

i, u, e, o', o, a unlilarini talaffuz qilib ko'ring. Ularning bir guruhini (u, o\ o,) talaffuz qilganingizda lab oldinga qarab cho'chchayadi, a, e, i unli tovushlarini talaffuz qilga­ningizda esa lab o'z holicha qoladi. Demak, unlilarning bir guruhida lab ishtirok etadi, boshqalarida esa qatnashmaydi.
Bundan tashqari, a unlisini talaffuz etganingizda og'iz katta ochiladi. Til gorizontal holda pastki jag' ustida yotadi. /', u unlilarini talaffuz etganingizda esa, og'iz ozgina ochila-di, tilning o'rtasi esa yuqori tanglayga qarab ko'tariladi. Yu-qorida sanab o'tilgan ikki belgi:
a) labning ishtiroki;
b) og'izning ochilish darajasi (tilning ko'tarilishi darajasi) hozirgi o'zbek adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo'ladi. Bunga ko'ra unlilar dastlab ikkiga bo'linadi:
1) lablangan unlilar (u,o,o’); 2) lablanmagan unlilar (e, a, i). Bu jihatdan o unlisi oraliq holatda qoladi.
Og'izning ochilish darajasi belgisiga ko'ra esa uch darajaga bo'linadi:
a) tor unlilar (til o'rtasining tanglayga tomon yuqori ko'tarilishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun yuqori ko'tarilish yoki yuqori tor ham deyiladi: u, i
b) o'rta tor yoki o'rta keng unlilar: e, o'
d) keng unlilar (quyi ko'tarilish yoki quyi tor): a, o.