Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

Foydalanagan adabiyotlar ro‘yxati:
 
1.
S.D.Artamonov, XVII-XVIII asrlar chet el adabiyoti tarixi, M.: 1988 y.
2.
19-asr chet el adabiyoti tarixi, ed. M.A. Solovyova, M.: 1991 yil
3.
19-asr chet el adabiyoti tarixi, I qism, tahrir. A.S. Dmitrieva, M.: 1979 yil
4.
M.N. Bobrova, 19-asr Amerika adabiyotida romantizm, M.: 1991.
5.
XX asr chet el adabiyoti tarixi 1871-1917, ed. V.N. Teologik, Z.T. Fuqarolik, M.: 1972 yil
6.
XX asr chet el adabiyoti tarixi 1917-1945, ed. V.N. Teologik, Z.T. Fuqarolik, M.: 1990 yil
7.
XX asr chet el adabiyoti tarixi, ed. L.G. Andreeva, M.: 1980 yil
8.
B.A. Gilenson, XX asrning 30-yillari Amerika adabiyoti, M.: 1974
9.
A.Startsev, Uitmendan Xemingueygacha, Moskva: 1972 y
10.
Amerika Qo‘shma Shtatlari adabiyoti tarixi, III jild, nashr. R.Spiller, V.Torp, T.N. Jonson,
G.S. Kenbi, M.: 1979 yil
BUXORO BOLALAR FOLKLORSHUNOSLIGI ASOSCHISI 
D.S.O‘rayeva, BuxDU professor 
U.S.Amonov, BuxDUPI dotsenti 
M.Z.Eshonqulova, BuxDUPI magistri 
Annotatsiya: 
Buxoro folklorshunoslik asoschisi Oxunjon Safarov ijodiga qilingan nazar, boy ijod 
na’munalaridan bir shingil, biz doimiy hayot yo‘limizda duch keladigan mavsumiy folklor namunalari. 
Kalit so‘zlar: 
xalq og‘zaki ijodi, badiiy san’at, so‘z qadri, folklorshunos, bolalar adabiyoti, xalq 
qo‘shiqlari, “Yo ramazon”, aytishma o‘yinlar 

---

352 
O‘zbek xalqining badiiy og‘zaki ijodi – bebaho xazina hisoblanadi.Asrlar osha kelayotgan so‘z 
san’ati tarixning badiiy ifodasidir. Unda yurt mustaqilligi, yurtning e’tiqodi, elning ozodligi, muhabbati 
yo‘lida olib borilgan kurashlarlardagi g‘alaba yoki mag‘lubiyatlar quvonchi va armonlari, turli urf-odat va 
rasm-rusumlar, xalqning milliy mentalitetini belgilovchi fazilatlar xilma-xil san’at turlarida o‘z ifodasini 
topgan. 
Qadimiy Buxoro tuprog‘ida uzoq yillardan buyon turkiy va forsiy xalqlar bir tan-u jon bo‘lib 
yashab kelmoqdalar. Shu o‘rinda aytib o‘tmoq joizki, bu qadim shahar bilan yaqindan tanish 
bo‘lmagan,bu zaminning urf-odatlari haqida bilmagan kishi Buxoro folklorini faqatgina forsiy tilda degan 
tasavvurga ega bo‘ladi. Tan olish kerakki, bu shaharning ko‘plab folklor namunalari zullisonaylik 
asosida yaratilgan. Ammo, bugungi kunga qadar yig‘ilgan , chop etilgan folklor namunalarining aksariyat 
qismini turkiy til tashkil etadi. 
Sharif shahrimiz Buxoro ko‘hna tarixga ega. Ushbu haqiqat yurtning o‘tmishi haqida 
Narshaxiydan boshlab tarix zarvaraqlarida ifoda etilib kelinadi. Buxoroning qadimiy sozlari, nazmu 
navolari, urf-odatlari, irim-sirimlari, afandinamo donishmandligi-yu dilni o‘rtaguvchi o‘ziga xos raqslari 
bor. Bir so‘z bilan aytganda, o‘z madaniyati, adabiyot va san’ati bilan dunyoni lol qoldirib kelayotgan ana 
shu muqaddas maskanda yashash nechog‘li saodatli bo‘lsa, uning o‘tmishini, boy folklorini o‘rganish 
ham shu qadar maroqli va mashaqqatlidir. Oxunjon Safarov shu mashaqqatli ishni mas’ul idrok bilan ado 
etib, Buxoro folklorining mohir to‘plovchisi va tadqiqotchisi sifatida tanildi. Mubolag‘asiz aytish 
mumkinki, u shu sohadagi sa’y-harakati natijasida Buxoroda o‘ziga xos folklorshunoslik maktabiga asos 
soldi. 
Buxoro folklorshunoslik maktabining asoschisi hisoblangan Oxunjon Safarovning umr yo‘llarida 
qoldirgan chizgilari aynan, bola hayotining ajralmas qismi hisoblangan bolalar o‘yinlari v abolalar 
qo‘shiqlarini xalq tilidan yig‘ib olib, keying avlodga yetkazishdan iborat edi. 
Shogirdi professor D.O‘raevaning yozishicha, ustozni xalq donishmanligining noyob durdonalarini 
o‘rganishga undagan unutilmas haqiqat mavjud: “1976 yilda taniqli folklorshunos B.N.Putilov va 
T.Mirzaevlar maslahati bilan O.Safarov, kutilmaganda, o‘zbek bolalar folklorini yaxlit tizim sifatida 
o‘rganishga kirishib, yirik hajmli tadqiqot – doktorlik dissertasiyasi ustida qizg‘in faoliyatni boshlab 
yubordi”. Olimlik, aslini olganda, insonga beriladigan g‘oyibiy bir iste’dod. Shuni to‘liq idrok eta olgan 
shaxs olimlik darajasiga erishadi. Ya’ni ilohiy iste’dodni o‘z vaqtida ilg‘ay olish, sezish esa qobiliyat va 
talant shakllanishini ta’minlaydi. Demak, “kutilmaganda” folklorshunoslik, ayniqsa, Buxoro folklori 
yukini uddalay olish uchun sabr va matonat, olimona zehn va zakovat kerak edi. Oxunjon Safarovda 
bularning barchasi bor edi. Shunga yarasha mas’uliyat ham bor edi. U kishi buni chuqur his etgani bois 
g‘ayrat va shahd bilan ishlasgan. Natijada, ustozning qilgan ishlari turli nashrlarda o‘z ifodasini topdi: 
“Kelin o‘tirsin” va “Kuyov o‘tirsin” marosim qo‘shiqlari” (O‘TA, 1989, 5-son), “Kuyov eltish”, “Kelin 
eltish udumlari va jarlar” (O‘TA, 1991, 6-son), “Yo ramazon qo‘shiqlari” (O‘TA, 1992, 2-son), 
“Naqarotmi yoki naqorat” (BuxDU axborotnomasi, 2007, 8-son) kabi maqolalari, “Qorako‘llik kuychilar” 
risolasi (T. 1994), ikki qismdan iborat “O‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi” (2006, D.O‘raeva bilan 
hamkorlikda) o‘quv qo‘llanmasi, “Оъзбек халқ огъзаки ижоди хрeстоматияси” (Т. 2008 Т.Мирзайев, 
Д.Оърайева), “Folklor – bebaho xazina” (T. 2010,) saylanmasi dunyoga keldi. Shuningdek, 
“Shirinqishloq latifalari” (1994), “Alla-yo alla” (1999), “To‘y muborak, yor-yor” (2003), “Bo‘zlardan 
uchgan g‘azal-ay” (2004, D.O‘raeva bilan hamkorlikda), “Chittigul” (2010) kabi xalq qo‘shiqlari, 
latifalari, marosim folklori namunalari jamlanmasidan iborat to‘plamlar birin-ketin dunyo yuzini ko‘ra 
boshladi. Ushbu to‘plamlarning har birida ustozning tadqiqotlari, kirish maqolalari, ularda Buxoro 
folklorining obrazlar tizimi, g‘oyaviy-badiiy va etnopedagogik xususiyatlari g‘oyat teran tahlil qilingan 
va umumlashtirilgan. 
Buxoro hududidagi folklor namunalarini to‘plab , ularni ilmiy jihatdan o‘rganish borasida qilingan 
mehnatda ustoz Oxunjon Safarovning beminnat xizmati beqiyos. Taniqli folklorshunos olim, filologiya 
fanlari doktori, professor Oxunjon Safarov 1940-yil 18-fevralda Buxoro viloyati Shofirkon tumanida 
tug‘ilgan. U umri davomida ko‘plab ijod namunalari bilan hayot zarvaraqlarini boyitgan, ko‘plab yosh 
shogirdlarga ilm yo‘lini tanitgan serqirra ijodkor hisoblanadi. Uning “Bolalik kuychisi”, “ Bolalarni 
erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” , “O‘zbek bolalar poetik folklori”, “ Adabiy Buxoro”, “O‘zbek 
bolalari adabiyoti” kabi ko‘plab ijod namunalari mavjud. 
Oxunjon Safarov bolalar folklorshunosligi bilan shug‘ullanibgina qolmay , bu vaqt mobaynida u 
bolalarning ichki olami, ularning sof his- tuyg‘ularini ham o‘rganib bordi, ushbu sohani tasnif qilishning 
ilmiy mezonlarini ishlab chiqdi. 

---

353 
Shu o‘rinda o‘zimizning murg‘aklik paytlarimizni bir yodga olsak. Yoshlik chog‘larimizda 
bolalar bilan top‘lanib turli xil qo‘shiqlar, aytishuvlar, laparlarni to‘planib kuylaganimiz kechagidek 
yodimizda. 
Oq terakmi, ko‘k terak 
(aytishma o‘yinlar) 
Qamar, qamar qamchini 
Qovurg‘aning yanchini 
Oq terakmi, ko‘k terak? 
Bizdan sizga kim kerak? 
• 
Kichkina Salim kerak. 
• 
Biz boyagi hovlida 
Bo‘lib tarafma-taraf 
Navbat bilan aytishdik 
Taraf-tarafga qarab, 
Oq terakmi, ko‘k terak? 
Bizdan sizga kim kerak?! 
• 
Bizga kerak maktabda 
Eng a’lochi Alisher 
Oq terakmi, ko‘k terak? 
Bizga Alisher kerak. 
Ushbu aytishuvni bolalik paytlarida eshitmagan, bolalar bilan birgalashib o‘ynamagan odam 
bo‘lmasa kerak. Aytishuv qoidasiga ko‘ra bolalar ikki saf bo‘lib qo‘l ushlashib tizilishadi va xuddi 
aytishuvga berilgani kabi turli guruhlardagi bolalarni o‘zguruhlariga ismi orqali chaqirib olishadi. Agar 
bola yugurib kelib raqib guruhdagi qo‘l ushlashib turgan bolalarning qo‘lini uzib o‘ta olsa, u holda 
xohlagan bolani o‘z guruhiga olib ketishi mumkin. Aks holda, o‘zi raqib guruhda qolib ketadi. Bu 
aytishuv ko‘pincha Navro‘z bayrami paytlarida sayllarga chiqqanda o‘ynaladi. 
O‘zbek bolalarining marosim qo‘shiqlari orasida “ Yo ramazon” Alohida mavqega ega . Bu 
qo‘shiq Janubiy Tojikiston hududida yashiovchi o‘zbeklar orasida “O‘rebezon”
1
, Buxoro va Samarqand 
hududidagi o‘zbek bolalari orasida “ Rabiman”, tijik bolalari orasida esa “ Rabbi man”
2
nomlari bilan 
mashhur. Bunda ro‘za oyi boshlangandan uchinchi kundan boshlab, qadimda kattalar va ularga 
ergashuvchi yosh o‘g‘il bolalar , hozirda esa kichik yoshdagi bolalar to‘planib uyma-uy yurgan holda 
qo‘shiqni baland ovozda aytishadi. Uy sohiblari esa ularga non, pul yoki shunga o‘xshash narsalarni 
beminnat ulashishadi. Bu ro‘zaning zakoti hisoblanadi. 
“Yo ramazon” dastavval diniy xarakterdagi qo‘shiq sifatida paydo bo‘lgan va vaqt o‘tishi bilan 
sayqallanib, turli variantlarga ega bo‘lgan. Uning ko‘p variantlarida din va payg‘ambarlar maqtovi 
yetakchilik qilgan. 
Serqirra ijodkor: folklorshunos, adabiyotshunos, jurnalist, ustoz-muallim filologiya fanlari doktori 
O.Safarovning o‘zbek bolalar xalq og‘zakisining ilk to‘plovchisi, noshiri, tadqiqotchisi sifatidagi faoliyati 
fundamental tadqiq qilinmagan.