Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI IJTIMOIY MOSLASHTIRISHDA INNOVATSION 
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI 
Zohidova Sanoat Raxmonovna, 
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetining 
O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti Maktabgacha ta’lim fakulteti dekani, pedagogika 
fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) 
 
Innovatsiyalar pedagogik faoliyatning o‘ziga xos turi hisoblanadi. Maktabgacha ta’limga 
qo‘yilayotgan hozirgi zamonaviy talablardan kelib chiqib maktabgacha ta’lim tashkilotlarini sifatli 
o‘zgartirishning asosiy sharti ‒ innovatsion texnologiyalardan foydalanish hisoblanadi. Maktabgacha 
ta’lim tashkilotlarining tarbiyaviy ishlarida bola shaxsini shakllantirishda innovatsion texnologiyalardan 
foydalanilsa tarbiyaviy jarayonlarda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Bola shaxsini shakllantirish, 
uning ijtimoiy hayotga kirishidagi muammolarga to‘g‘ri va izchil yondashish bolaning ijtimoiy 
moslashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ijtimoiy moslashuv bolaning tengdoshlar guruhiga (ijtimoiy guruhga) kirishi, jamiyatda mavjud 
bo‘lgan me’yorlar, xulq-atvor qoidalarini qabul qilish, yashash sharoitlariga moslashish, bunda o‘zini 
anglash va rolli xatti-harakatlar, o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyati, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish, boshqalar 
bilan adekvat munosabatlar shakllanadi. Ijtimoiy moslashuv “sotsiallashuv” tushunchasining kengroq va 
mazmunli shakllanishi shartidir. Ijtimoiylashtirish – bolaning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayoni va 
natijasidir. Ijtimoiylashuv natijasida bolaga madaniyatli, bilimli shaxsga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi 
bolalar ijtimoiylashuvining natijasi bolaning maktabga tayyorgarligi hisoblanadi. Ijtimoiy oslashish 
muammosi butun o‘quv yili davomida dolzarb hisoblanadi. Masalan, avgust-sentabr oylarida bolalar ota- 
onalari va boshqa oila a’zolari bilan o‘tkazgan yozgi ta’tildan keyin katta yoshdagi guruhga o‘tadi 
yokimaktabgacha ta’lim tashkilotiga kelishadi. Yosh guruhlarda yuqori kasallanish ustunlik qiladi va 
shuning uchun ba’zi bolalar uchun ko‘pincha yangi sharoitlarga moslashish qiyin - sotsializatsiya 
jarayoni cheksiz vaqtga cho‘ziladi. 
Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotiga borishning boshlanishi boladan yangi ijtimoiy muhitga 
moslashishni, 
kattalar 
va 
tengdoshlar 
bilan 
aloqalarni 
o‘rnatishni, 
xatti-harakatlarning 
moslashuvchanligini va moslashuvchan mexanizmlarini rivojlantirishni talab qiladi. Kundalik tartib, 
talablar va majburiyatlar bola uchun kutilmagan holga aylanadi va shu bilan birga uni stressli holatga 
keltiradi. Ba’zi bolalar uchun qiyin shart-bu guruh xonasining katta maydoni, jihozlari va odatdagi uy 
sharoitidan sezilarli darajada farq qiladi. Bunday holda, bolani xavfsizlik tuyg‘usidan mahrum qilmaslik 
uchun uni kattalarga yaqinroq, cheklanganroq joyga qo‘yish yaxshiroqdir. Bu, shuningdek, pedagogni 
moslashish davrida bolalarni kattalar bilan hissiy aloqada bo‘lgan o‘ta keskin ehtiyojini qondirishga 
majbur qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ijtimoiy moslashtirishga qaratilgan dastlabki 
tayyorgarlikning yetishmasligi nevrologik reaksiyalarga olib kelishi mumkin: 
-
Emotsional holatning buzilishi; 
-
Uyqu va ishtahaning yomonlashishi; 
-
Maktabgacha ta’lim tashkiloti qo‘rquvini rivojlanlantirish; 
-
Kasallikning kuchayishi; 
Bolaning ijtimoiy-psixologik moslashuvi turli yo‘llar bilan sodir bo‘ladi va bevosita bolaning 
yoshiga, sog‘lig‘ining holatiga, yuqori asabiy faoliyat turiga, oiladagi tarbiya uslubiga va uning a’zolari 
o‘rtasidagi munosabatlarga, o‘yin ko‘nikmalarining rivojlanish darajasiga bog‘liq. Ko‘p jihatdan, 
maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy moslashuvi ota-onalarning bolani bo‘lajak o‘zgarishlarga 

---

169 
qanday axloqiy va jismoniy tayyorlanganiga, shuningdek, bolaning individual tipologik xususiyatlariga 
bog‘liq xolerik va sangvinik odamlar flegmatik melanxoliklarga qaraganda tezroq moslashadi. 
Bolalarning ijtimoiy moslashuvini yengillashtirish uchun ota-onalar farzandlariga yoshligidan tengdoshlar 
va kattalar bilan muloqot qilish san’atini o‘rgatishlari, to‘g‘ri kun tartibiga rioya qilishlari kerak. 
Bolaning eng kichik yoshidanoq uning mustaqilligini rag‘batlantirish kerak, keyin u sog‘lom va komil 
shaxs bo‘lib o‘sadi. Bolaning moslashgan birinchi belgilari; 
-tinch uyqu; 
-boshqa bolalar bilan tayyor muloqot; 
-pedagogning har qanday taklifiga adekvat javob berish; 
-normal hissiy holat; 
Oson moslashish bilan barcha ko‘rsatkichlar qoida tariqasida 3-4 haftagacha normallashadi. 
O‘rtacha moslashish darajasi 5-6 haftagacha. Jiddiy moslashuv bilan 2-6 oygacha. Shuni esda tutish 
kerakki,bolaning noto‘g‘ri moslashish ehtimoli odatda shifokor tomonidan “xavf omillari” deb ataladigan 
anamnezda bir qator salbiy rivojlanish omillari bo‘lganda keskin ortadi. Og‘ir moslashuvga ega bo‘lgan 
bolaga, ota-onalar va tarbiyachilardan tashqari, faqat pediatr yoki tor mutaxassis yordam beradi. Jiddiy 
dezadaptatsiya uchun qutb turi-bu bolaning oson moslashuvi turi, bola yangi muhitga moslashganda, 
odatda bir necha xafta, ko‘pincha yarim oy vaqt ketadi. Bunday bola bilan deyarli hech qanday muammo 
yo‘q va uning xatti-harakatlarida ko‘rinadigan o‘zgarishlar odatda qisqa muddatli va ahamiyatsiz bo‘lib, 
bola kasal bo‘lib qolmaydi. Moslashuvning ikkita qutbli turiga qo‘shimcha ravishda, odatda bola 
moslashuvining “shimoliy” va “janubiy” qutblarini bog‘laydigan istmusga o‘xshash oraliq versiya ham 
mavjud. Bunday hollarda, biz bolaning tanasida turli xil adaptiv o‘zgarishlar davrining o‘rtacha 
zo‘ravonligi haqida gapiramiz. Ushbu turdagi moslashuv bilan bola o‘rtacha bir oydan ko‘proq vaqt 
davomida, ba’zan esa moslashish paytida yangi tashkil etilgan jamoaga moslashadi. Bundan tashqari 
qoida tariqasida kasallik hech qanday asoratsiz davom etadi, bu moslashishning ushbu turi va noqulay 
variant o‘rtasidagi farqning asosiy belgisi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ushbu turdagi moslashuv bilan 
bolaning kasallanishi shifokor tomonidan kamroq kuzatilishi mumkin. U bolaga tuzatish choralarini 
qanchalik tez buyursa, bola kasal bo‘lib qolish ehtimoli shunchalik kam bo‘ladi, ya’ni uning moslashuvi 
ijobiy tomonga yaqinlashadi. Bu o‘z navbatida bolaning maktab ostonasidan o‘tganida, kelajakda 
moslashishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotiga qattiq moslashishi bilan bolaning 
boshlang‘ich maktab sharoitlariga yaxshi moslasha olmasligi isbotlangan. Ota-onalar va tarbiyachilar 
orasidagi aloqa juda muhimdir. Ota-onalar tarbiyachiga bolaning rivojlanish xususiyatlari, yomon 
odatlari, uyqusi, ishtahasi, sevimli ovqati, sevimli o‘yinchoqlari va boshqalar haqida aytib berishlari 
kerak. Bolaning ijtimoiy moslashuvi, ziddiyatlarning sabablari uning psixikasi va shaxsiyatining 
quyidagi xususiyatlari bo‘lishi mumkin (bundan tashqari, ijtimoiy moslashuv uchun kamida bitta holat 
yetarli, lekin ko‘pincha sabablar murakkab bo‘ladi): 
-
Muloqot qilish qobiliyatining yetishmasligi; 
-
Muloqot sharoitida o‘zini adekvat baholamaslik; 
-
Boshqalarga nisbatan yuqori talablar (ayniqsa, agar bola intellektual rivojlangan bo‘lsa va aqliy 
rivojlanish darajasi o‘rtacha guruh darajasidan yuqori bo‘lsa); 
-
Hissiy muvozanatning buzilishi; 
-
Muloqotga xalaqit beradigan xulq-atvor, masalan suhbatdoshni kamsitish, o‘z ustunligini 
ko‘rsatishga tayyorlik. Bu muloqotni o‘ziga xos raqobatga aylantiradi; 
-
Tashvish va muloqotdan qo‘rqish; 
-
Yopish 
Sababiga ko‘ra, bola tengdoshlari uni o‘z doirasidan “itarib yuborganda” passiv ravishda 
bo‘ysunadi yoki g‘azablangan holda tengdoshlaridan qasos olish istagi bilan chiqib ketadi. Muloqot 
ko‘nikmalarining yetishmasligi bolaning boshqa bolalar bilan muloqot qilishiga juda muhim to‘siqdir. 
Ota-onadan nima uchun bola muloqot qilishni bilmasligini so‘rash kerak. Ehtimol, bola uyda 
tarbiyalangan tengdoshlari bilan deyarli aloqada bo‘lmagan yoki bolalar maktabgacha ta’lim 
tashkilotisidagi birinchi ijtimoiy aloqalar muvaffaqiyatsiz tugaganidan so‘ng, ota-onalar uni u yerdan olib 
ketishgan, deb javob berish mumkin. Uydagi ta’limning foydaliligini inkor etmasdan tengdoshlar bilan 
(bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotisida yoki ko‘chada) muloqot qilishdan mahrum bo‘lish bolaning 
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, o‘z-o‘zini qadrlash deformatsiyasiga, noto‘g‘ri munosabatning 
shakllanishiga olib kelishi mumkinligi haqida bahslashish mumkin. Muloqot ko‘nikmalarining 
yetishmasligi bolaning muloqot qilishda qiyinchiliklarga olib keladigan yagona narsa emas. Ko‘pncha 
ular boshqa salbiy hodisalar bilan bog‘liq, chunki muloqot qobiliyatlarini egallashga to‘sqinlik 
qiladigannarsa shaxsiyatning boshqa sohalariga ham ta’sir qiladi, bu har doim ham salbiy emas, lekin 
agar shunday bo‘lsa bu tuzatish ishlarini talab qiladi. 

---

170 
Tarbiyachi shuningdek bolaga maktabgacha ta’lim tashkilotiga moslashishiga yordam berishi 
mumkin, u o‘zining yangi bo‘limining xususiyatlarini oldindan o‘rganishi va bolaning ota-onasi bilan o‘z 
harakatlarini muvofiqlashtirib, unga individual yondashuvni tanlash kerak. Guruhlarda tarbiyachilar 
tomonidan yaratilgan xayrixoh va qulay muhit bolalarning yangi joyga osongina moslashishiga yordam 
beradigan zarur shartdir. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvi uchun innovatsion 
texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etib, bunda innovatsion texnologiyalardan asosan 
o‘yin texnologiyalaridan keng foydalaniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha o‘yinlari o‘zining 
mazmuni, xususiyati va tashkil etilishiga ko‘ra 2 katta turkumga bo‘linadi: 
1.
Ijodiy o‘yinlar: 
-syujetl -rolli o‘yinlar; 
-sahnalashtirilgan o‘yinlar; 
-qurish va yasashga doir o‘yinlar. 
2.
Qoidali o‘yinlar: 
-didaktik; 
-harakatli; 
-musiqaviy; 
-ermak o‘yinlar. 
O‘yin texnologiyalari amaliy faoliyat hisoblanadi. O‘yin turkumlari va turlari mashg‘ulot 
maqsadini va bolalarning yosh va psixologik holatlarini inobatga olgan holda tanladi. Mashg‘ulotlar 
davomida bolalarda mas’uliyat, hayotga qiziqish va bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqni uyg‘otish o‘yinning 
asosiy vazifalaridandir. O‘yin faoliyati mashg‘ulotning asosiy tushunchasini aks ettiradi. Negaki, o‘yin- 
bu mashg‘ulot demakdir. Kun tartibidan joy olgan har bir bo‘limning asosini o‘yin faoliyati tashkil etishi 
lozim. Tashkilotda mashg‘ulotlarni o‘yin faoliyati, jismoniy tarbiya va sport bilan uzviy aloqador holda 
olib borish mazmunli kun tartibini tashkil etish shartlaridan biri hisoblanadi. Kun tartibining to‘g‘ri 
tashkil etilishi va unda jismoniy tarbiyaning asosiy o‘rinni egallashi mashg‘ulotlarda va kun davomida 
bolalarning salomatligiga va kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyalanuvchilar bilan kunning birinchi 
yarmi ertalabki soatlarda badab tarbiya mashg‘ulotlari olib boriladi. Tarbiyalanuvchilar umum 
rivojlantiruvchilar mashqlar bajaradi. Mashqlar davomida turli rangdagi, foydalanishga qulay sport 
jihozlaridan foydalanish bolalarning mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi. 
Xulosa shuki, umuman olganda ijtimoiy moslashuv sog‘lom bola uchun ham, nogiron bola uchun 
ham murakkab jarayondir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari, oilalar va butun jamiyat har 
qanday bolaning jamiyatga kirib kelishi va uning to‘laqonli ishtirokchisiga aylanishi uchun barcha zarur 
choralarini ko‘rishi zarur. Yosh avlodning kelajagi bolalarning ijtimoiy moslashuviga qaratilgan kattalar 
faoliyatining maqsadga muvofiqligi va izchilligiga bog‘liq.