Universitetining jizzax filiali "amaliy matematika" fakultet "iqtisodiyot"

dastaklarini takomillashtirish 
Bugungi kunga kelib dunyo markaziy banklari, jumladan O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki faoliyatining bosh mezoni – bu narxlar barqarorligi, 
inflyasiyani nazorat qilish samaradorligidir.
Kelgusi istiqbolda inflyasiyani to‘laqonli targetlash tartibi va so‘mning 
erkin suzuvchi kursiga o‘tish – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 
strategik muhim maqsadlaridan hisoblanadi. Ammo pul-kredit siyosatining yagona 
maqsadli mo‘ljali sifatida inflyasiyani to‘laqonli targetlash, umuman pul-kredit 
siyosatini takomillashtirishda bugungi kunda Markaziy bank oldida turgan 
muammolar va ularning yechimlarini topish makroiqtisodiy barqarorlik va izchil 
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash nuqtayi nazardan muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Mamlakatimizda moliyaviy bozorlar va umuman bozor iqtisodiyotining 
rivojlanish darajasini hisobga olib, bugungi kunda majburiy zaxira talablari 
Markaziy bank olib borayotgan monetar siyosatning tayanch instrumenti ekanligi 
asoslidir. Ammo jahon amaliyotida ushbu instrumentdan to‘liq voz kechilayotgan 
(Avstraliya, Kanada, Daniya, Yangi Zelandiya, Norvegiya va Shvesiya) yoki 
“zahira” instrumenti sifatida foydalanilayotgan bir paytda mamlakatimizda zaxira 
normalarining yuqori darajada va ushbu normalarning so‘nggi 5 yil mobaynida 
o‘zgarishsiz qoldirilayotgani munozaralidir. Tijorat banklari depozitlarining 
miqdori va muddatiga ko‘ra tabaqalashtirilmaganligi, hozirgi vaqtda depozit 
bazasining 50 foizdan ortiq qismini talab qilib olguncha depozitlar tashkil 
etayotganligi banklarning resurs bazasiga salbiy ta’sir etmoqda. Bular o‘z 
navbatida, Markaziy bankning majburiy zaxira instrumentini liberallashtirish 
zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. 
Markaziy bank siyosiy va iqtisodiy mustaqillikning rasmiy belgilariga ega, 
ammo makroiqtisodiy boshqaruv amaliyotida u manfaatdor tomonlar tarafidan 
doimiy bosimga duchor bo‘ladi. Markaziy bank siyosati Hukumatning, jumladan 
Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligi tomonidan olib boriladigan umumiy 
iqtisodiy siyosatiga bog‘liq. Har yili Markaziy bank monetar siyosatning kelgusi 

---

yilga mo‘ljallangan maqsad va vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
tomonidan o‘tgan yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari 
hamda joriy yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor 
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida belgilab 
beriladigan vazifalarning bajarilishiga qaratiladi. 
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda inflyasiyaning o‘sishi asosan nomonetar 
omillar ya’ni raqobatning kamligi hisobidan yuz bermoqda. Bunda ayniqsa savdo 
va qurilish tarmoqlarining “hissasi” katta bo‘lib qolmoqda.
Hukumatning ta’rif siyosati, inflyasiyani nazorat qilish nuqtayi nazardan 
birinchi o‘rinda turishi zarur. Inflyasiyaning maqsadli mo‘ljallariga muvofiq 
ravishda kommunal xizmatlar (gaz, elektr va boshqalar), neft mahsulotlari, 
transport xizmatlari va boshqa tashqi omillar bo‘yicha narxlarning oshishini 
hisobga olish darkor. Ta’rifli boshqaruv inflyasiyaning maqsadli mo‘ljallariga 
bo‘ysunuvchi aloqada bo‘lishi zarur.
2015 yilda yalpi ichki mahsulot deflyatori prognozining 2014 yildagi 12,6 
foizdan 12,1 foizgacha pasayishi, iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi va 
samaradorligini oshirish hamda mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi va jahon bozoridagi xomashyo va tovarlar narxlari 
dinamikasining prognozini inobatga olib, 2015 yil uchun inflyasiya darajasi 
maqsadli ko‘rsatkichi 2014 yildagi ko‘rsatkichga 
(6-7 foiz)
nisbatan pasaytirilib, 
5,5-6,5 foiz doirasida belgilanmoqda.
6
Inflyasiya darajasining belgilanayotgan 
maqsadli parametrlar doirasida bo‘lishini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotning 
ko‘zda tutilayotgan o‘sish sur’atini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash maqsadlaridan 
kelib chiqqan holda, 2015 yilda o‘rtacha yillik pul massasining yalpi ichki 
mahsulotga nisbatini 1,0 foiz banddan yuqori bo‘lmagan miqdorida oshirish ko‘zda 
tutilmoqda. 
Umuman 
olganda, 
yuqorida 
sanab 
o‘tilgan chora-tadbirlarning 
uyg‘unlikda amalga oshirilishi va monetar siyosat instrumentlarini qo‘llash 
6
2014 йилда пул-кредит соҳасидаги вазият ва монетар сиёсатнинг 2015 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари. Ўзбекистон 
Республикаси. Марказий банки расмий сайти – 
www.cbu.uz/uzc/node/39959
 

---

mexanizmlarini bozor tamoyillari asosida takomillashtirib borilishi Markaziy bank 
tomonidan 
olib 
borilayotgan 
pul-kredit 
siyosatining 
makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlarga ta’sir kanallarini kuchaytirishga, bank tizimi likvidligini 
ta’minlashga va pul bozorida ijobiy foiz stavkalarining shakllanishiga xizmat 
qiladi. 
Xulosa 
qiladigan 
bo‘lsak, 
iqtisodiyotning 
barqaror 
rivojlanishini 
ta’minlashda iqtisodiy siyosatning bevosita dastaklaridan foydalanish bilan bir 
vaqtda, uning fiskal va monetar dastaklaridan ham unumli foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikni 
ta’milashda iqtisodiy siyosatning bilvosita dastaklari uning bevosita dastaklariga 
nisbatan ancha samarali bo‘lib, iqtisodiy o‘sishning o‘ziga xos «katalizatori» 
vazifasini bajaradi. 
Xozirgi kunda tijorat banklari pul massasi oqimining asosiy qismini 
jamlaydilar va shu sababli ham pul kapitalining harakatida hal qiluvchi rol 
o‘ynaydilar. Har qanday jamiyat bank tizimini keskin inqiroz va larzalarsiz, 
barqaror faoliyat ko‘rsatishi, ularga o‘z mablag‘larini ishonib topshirgan 
omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish, xalqning ularga 
bo‘lgan ishonchini saqlab turish va shu yo‘l bilan mamlakatda yuz berishi mumkin 
bo‘lgan noxush iqtisodiy vaziyatlarni oldini olish maqsadida ushbu banklar 
faoliyatini tartibga solish jamiyat oldida turgan o‘ta dolzarb vazifalardan biri 
sanalanadi. 
O‘zbekiston tijorat banklari o‘z faoliyatlari davomida qator muammolarga 
duch keladilar, ularni hal qilish esa iqtisodiyotimizning kelajakdagi tarakkiyoti 
uchun muxim xayotiy masaladir. Bu muammoni birinchi navbatda, ko‘pchilik bank 
mijozlarining qonikarsiz moliyaviy ahvoli keltirib chikaradi. Sir emaski, 
kachonlardir uz bank tizimlarini isloh qilgan mamlakatlarning qariyb barchasi u 
yoki bu darajada shu muammoni xal qilish zarurati bilan to‘qnashganlar.
Jaxon bank tizimida ruy berayotgan tub o‘zgarishlar, MDH mamlakatlari 
bank tizimiga ham tobora ko‘prok ta’sir ko‘rsatayotir. Xush, gap kaysi o‘zgarishlar 
to‘g‘risida bormoqda? 

---

Birinchidan, bu o‘zgarishlar to‘lovlarning yangi integrasiya vositalarini 
yuqori 
sur’atlar 
bilan 
shakllantiradigan 
bank 
operasiyalarini 
kompyuterlashtirshning texnologik inkilobi bilan boglik. Bu jarayenlar talaygina 
moliyaviy xarajatlar talab kiladi, bank ishi kimmatlashadi, birok uning 
samaradorligi va uning tezkorligi oshadi, bu esa xarajatlar o‘sishini qoplaydi. 
Ikkinchidan, bank ishida usib borayotgan raqobat banklarning kushilib 
ketishiga olib keladi, bu esa sarmoyalar bozorida va iqtisodning investisiyalar 
sohasida yangi sharoitlarni vujudga keltiradi. O‘zbekistonning bank tizimi unga 
kam quvvatli talay banklar kirganligi sababli, yakin vakt ichida bu ta’moyilning 
ta’sirini boshdan kechiradi. Bu xodisaga respublika bank xizmati bozorida 
anchagina raqobatbardosh va samarali bulgan chet el banklarining paydo bulishi 
ham yordam beradi.
Uchinchidan, bu an’anaviy bank xizmatlari bozoriga tobora shaxdam 
odimlar bilan kirib kelayotgan bankdan tashkari tuzilmalar bilan raqobatning 
kuchayishi. Jumladan, aholiga kredit kartochkalari bilan xizmat ko‘rsatish sohasida 
turli xildagi tijorat tuzilmalari faoliyat ko‘rsata boshlaydilar. 
To‘rtinchidan, bank ishlariga bu xizmatlarning ko‘p sonli iste’molchilari 
ta’siri ortadi. Iste’molchi operasiyalarining tezligi va sifati, xisob-kitoblarning 
kulayligi, mijozlarning extiyojlariga dikkat-e’tibor karatilishiga nisbatan banklarga 
tobora kattik talablar kuya boshlaydi. Bank tizimi xozir xal qilinishi kiyin bulgan 
dilemmaning keskinlashuvi sharoitida turibdi. Kuyilmalarni jalb qilishda banklar 
ekspansiyasi va omonatchilarni zararlardan kafolatlash urtasida asosiy 
muvozanatsizlik mavjud. Kafolatlar moliya institutlariga kushimcha kuyilmalarni 
jalb qilish imkonini beradi. Kuyilmalar faoliyatining omonatchilar tomonidan 
boshkarilmasligi esa, banklarga bu kuyilmalardan foydalanishda keng imkon 
yaratib beradi. Bu ikki omilning uzaro uygunligi kreditlash xajmlarining usishi 
uchun sharoit yaratadi. Birok bu boshkarilmaslik g‘oyasining kuchayishi bilan 
xavf-xatar va kompensasiya urtasidagi muvozanatsizlik ortadi. Shuning uchun ham 
bank tizimini rivojlantirish va boshkarishga nisbatan samarali siyosat olib borish 
zarur. Bu vazifalarning barchasi bank menejmenti bilan boglikdir.

---

Ba’zi bir mijozlar kredit olish, uni tuldirish jarayonida oldingi davrdagi 
kabi kredit ob’yektlari buyicha xujjat tudiradilar, ba’zi bir mijozlar esa yangi usul 
yordamida kredit olish uchun xarakat kiladilar. Bularning barchasi xozirgi davr 
kredit berish tizimiga utish davrini boshidan kechirayotganidan xabar kiladi. Utish 
davrining asosiy kamchiliklari bulib esa quyidagilar xisoblanadi.
1. Turli tijorat banklari faoliyati xali ham eski kredit berish usullarining 
saklanib kolayotganligidir.
2. Tijorat va maxsus banklarning texnik jixatdan tulik rivojlanmaganligi, 
texnologiyaning to‘la-tukis bank operasiyalari joriy qilinmaganligidir.
Ma’lumki islohotlarning strategik maqsadlari sifatida quyidagilar 
belgilangan edi.

ijtimoiy yunaltirilgan bozor iqtisodiyotini boskichma-boskich isloh 
qilish, milliy boylikning usishini, kishilarning yaxshi xayot kechirish va faoliyatini 
ta’minlovchi baquvvat xamda dinamik rivojlanuvchi iqtisodiy tizimni yaratish; 

mulchilikning turli shakllariga asoslangan iqtisodiyotni yuzaga keltirish, 
odamlarning mulkka bulgan munosabatlarini o‘zgartirish, xususiy mulkchilikni 
tashabbuskorlik va tadbirkorlikni har tomonlama rivojlantirishning asosi sifatida 
davlat tomonidan himoya qilishini ta’minlash; 

korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy imkoniyatlar berish davlatning 
ularning 
faoliyatiga 
bevosita 
aralashuvidan 
voz 
kechish, 
iqtisodiyotni 
boshkarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullariga barham berish, iqtisodiy 
vositalar va rag‘batlantirishlaridan keng foydalanish; 

iqtisodiyotda moddiy, tabiy va mexnat resurslaridan samarali 
foydalanish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chikarish, jaxon iqtisodiy tizimiga 
ko‘shilishni ta’minlovchi chuqur tuzilmaviy islohotlarni amalga oshirish; 

kishilar ongida yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning 
dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga mehnat qilish sohasi va shakllarini 
mustaqil tanlash imkoniyatini berish. 
Birinchi navbatda banklar, ularning muassislari kapitallashuv darajasini 
oshirish bo‘yicha boshlangan ishlarni oxiriga yetkazishi, o‘z nizom jamg‘armasi 

---

miqdorini belgilangan ko‘rsatkichlarga olib chiqishi lozim. Bugungi kunda 
banklarda omonatlarning ko‘payishiga, ularning bank tizimiga jalb etilishiga 
nimalar to‘sqinlik qilayotganini har tomonlama chuqur tahlil qilish va bu borada 
qo‘shimcha chora-tadbirlar ko‘rish kerak. Bu o‘rinda gap aholi va xo‘jalik 
yurituvchi sub’yektlarning bo‘sh mablag‘larini bank sektoriga jalb qilishda 
ta’sirchan va uzoq muddatli rag‘batlantirish omillarini tashkil etish, iqtisodiyotning 
real sektoriga kredit ajratishni ko‘paytirish uchun banklarning imkoniyatini 
kengaytirish haqida bormoqda. Bu esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankidan tijorat banklari bilan birgalikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
subektlariga kreditlar ajratish, birinchi navbatda, investisiya maqsadlari uchun 
uzoq muddatli kreditlar ajratish mexanizmlarini yanada takomillashtirish va 
ularning hajmini oshirish, boshlang‘ich kapitalni shakllantirish, mikrokreditlar 
berish ko‘lamini kengaytirish borasidagi ishlarni davom ettirishni talab etadi.
Tijorat banklari umumiy kapitalini o‘stirish, shu jumladan ularning 
qo‘shimcha aksiyalarini chiqarish orqali oshirish, 2011-2015 yillarda uning 
o‘rtacha 2,1 martaga oshirilishini ta’minlash; 
Xulosa qilib aytganda bank tizimini rivojlantirish va mustahkamlash 
masalasi doimo e’tiborimiz markazida bo‘lib kelmoqda va bu o‘zining ijobiy 
natijalarini bermoqda. Biroq, bu boradagi ishlarni yanada chuqurlashtirish va 
kengaytirish kerak. Nega deganda, aynan banklar, ta’bir joiz bo‘lsa, butun 
iqtisodiyotimizni 
oziqlantirib 
turadigan 
qon 
tomirlari 
hisoblanadi, 
mamlakatimizning moliyaviy-iqtisodiy barqarorligi ko‘p jihatdan ularning samarali 
faoliyatiga bog‘liq. 

---