Universiteti psixologiya kafedrasi

Biologik keksayish

Nafaka yoshiga tulgan kishilarning ishni davom ettirish istagi va ulardan foydalanish extiyoji tibbiyot va ruxiyat ilmi oldiga bir kancha talablar kuyadi. Bu talablar M.D.Aleksandrova va uning shogirdlari ta'kidlaganidek, 60 yoshdan oshgan odamlarning somatik sixatliligi ularning ishlab chikarishda katnashishiga kanchalik imkon berishini, insonning ruxiy salomatligi ishlashda kay darajada yordamlashishini, soklom keksa odamning psixo-fiziologik funktsiyalari, psixik jarayonlari, shaxsiy xususiyatlari va kasb-korlik uchun zarur talablarga moye kelish- kelmas-ligini anikdashdan iboratdir. Shularning sunggi kismini tadkik kilish bevosita psixologlarning zimmasida bulib, yosh ulgayib borishiga karab fiziologik funktsiyalarning uzgarishi psixometriya ma'lumotlariga tayanib muayyan usulda urganilishi lozim. Bu usulda bir kancha elat, jamoa xududning xuddi shu yoshdagi axrlisi bilan solishtiriladi. Tadkikotning bu usuli ayrim ruxiy jarayonlarning yosh dinamikasini anikdashga xizmat kiladi. Asab sistemasining karishi V.D.Mixaylova-Lo`qasheva, M.M.Aleksandrovskaya kabi olimlarning fiziologik va gistologik tadkikotlarida keksalarning asab sistemasi, bosh miya tuzilishi uzgarishi urganilgan bulib, bu xrl makroskopiya va mikroskopiya ma'lumotlari asosida ifodalangan. Makroskopiya ma'lumotlariga kura: a) keksalik davrida miyaning ogirligi 20-30 foiz yengillashadi: b) bir davrning uzida miya bilan kalla suyagining xajmi urtasida disproportsiya kuchayadi; v) keksayish davrida miya burmalari kamayadi va arikchalari kengayishi kuzatiladi,
bular ayniksa miya kobigining peshona kismida yakkol kurinadi va yeto`q yoshdagi odamlarga Karaganda 3—4 ta yul kiskaradi; g) miyaning zichligi ortadi.
Mikroskopiyaning natijalariga binoan: 1) nerv xujayra-larining umumiy mikdori kamayadi, bu uzgarish kobigining III-V zonalarida anik bilinadi; 2) Purkine xujayralarining mikdori keskin kamayadi, xujayralarningyo`qolishi yeto`q kishilarga nisbatan 25 foiz kup buladi;
3) nerv xujayralari ajinlashadi: yadro esa notugri kurinishga ega bula boshlaydi; 4) nerv tolalari yuton-lashadi; 5) xabar olib boruvchi yulda miyelin tolalarining mikdori ozayadi.Sensor- pertseptiv funktsiyalarning karishi. kurish funktsiyasining yosh davri dinamikasiga bagishlangan kator tadkikotlar mavjud bulib, amerikalik psixolog kro`q tadkikrtining ma'lumotlariga karaganda, agar vakt xech bir cheklanmasa, kuruv stimullarini idrok kilish 20—50 yoshli odamlarda bir tekis, anik va tugri amalga oshishi mumkin. Mabodo vakt cheklangan bulsa, idrok kilinayotgan jism kiska vakt namoyish kilinsa, kuzgatuvchining kuchi uzgarib tursa, yoshlar bilan kattalar urtasida keskin fark vujudga keladi. Oddiy turmushda bu xol jismlarga uzok muddat termulish imkoniyati va sun'iy yoruglikdan foydalanish kuruv idroki pasayishining oldini oladi va muvakkat uzilishni barxam toptiradi. L.YE.Birron va L.Botvinnik kuyidagicha xulosa chikardilar: sensor axborotni Kayta ishlash va stimullarni baxolash uchun keksa kishilarga kup vakt keraq kurish pasayishining ikkita sababi bulib, biri kuz gavxarining torayishi, ikkinchisi kuz akkomodatsiyasining yomon-lashuvidir.S.Pakoning fikricha, idrok kilinayotgan ob'yekt va uning stimullari kanchalik murakkablashib borsa, tajribada yosh davrining farkdari shunchalik ortib boradi. Bir gurux psixologlarning o`qdirishicha, idrok funktsiyasidagi yosh davriga boglik pasayishning asosiy sabablaridan biri miya pustining gnostik zonasidagi neyronlar mikdorining kama-yishidir. U.Mayls va AUelford uning pasayishini aytganlar.
Eshitish. Eshitish kobiliyatining eng yo`qori darajasi 14—15 yoshlarga tugri keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. Kupgina olimlarning fikricha, inson yoshining ulgayishi bilan eshitishning zaiflashuvi mu'tadil xolat Xisoblanib, organizmning biologik karishi bilan uzviy boglik ravishda kechadi. Ishlab chikarishdagi kuchli shovkin odamning eshitish krbiliyatini yomonlash-tiradi. Eshitish o`quvini yo`qrtish erkaklarda ayollarga karaganda kup uchraydi. Ta'm bilish sezgisida xam yosh ulgayishi va keksalik tufayli ayrim uzgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiq-ni sezish 50 yoshgacha keskin uzgar-masa-da, lekin undan keyingi usish davrida maza surgichlari miq-dorining kamayishi evaziga sezgi chegaralarining kengayishi sodir buladi. Xid sezgirligining uzgari-shiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshla-nishidir. Bundan tashkari, xid bilish sezgirligi kamayishining sabablari xavoning ifloslanishi, zaxarli va kulansa xidli moddalar bilan nafas olish, chekish, ozik-ovkatda A vitamini yetishmas-ligidir.Keksayganda ogrik va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish sezgirligi xam yosh utgan sari yomonlashadi, orka miyaning orka kismlaridagi degenativ uzgarish ana shu xrlatni keltirib chikaradi.