|
2.2-rasm.O’zbekistonda mehnat turlari tasnifi13
Mehnatning mohiyati va mazmunini tizimli tomondan ko'rish mumkin. Shu nuqtai nazardan, birinchi o'rinni ikkita asosiy parametr egallaydi: mehnat intellektualizatsiya darajasi va mehnat funktsiyasining malakaviy murakkablik darajasi. Bu parametrlarga muvofiq, jismoniy va aqliy mehnat, reproduktiv va ijodiy, malakasiz va malakali (yuqori malakali) yoki har xil darajadagi murakkablikdagi mehnatni ajratish mumkin.
Ikkinchi tasniflash mezoni mehnat predmeti va mahsuloti- kasbiy, funktsional va tarmoqli mehnat taqsimotini hisobga oladi.
Kasbiy asosda, qancha kasblar bo'lsa, shuncha ko'p mehnat turlarini ajratish mumkin (haydovchi, muhandis, o'qituvchi va boshqalar).
Funktsional mehnat taqsimotining hisobi mehnat taqsimotini ishlab chiqarish bosqichlariga (bosqichlariga) mos keladigan turlarga bo'lishni nazarda tutadi: tadbirkorlik, innovatsion, takror ishlab chiqarish va tijorat.
Tarmoqli mehnat taqsimotiga ko'ra, sanoat mehnat (tog' -kon va qayta ishlash), qishloq xo'jaligi, qurilish, transport va boshqalar kabi turlari ajratiladi.
Mehnat turlarining tasnifi ishlatiladigan vositalar va usullar bilan qo'l mehnati, mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan (kompyuterlashtirilgan), past, o'rta va yuqori texnologiyalarga ajratiladi.
Mehnatning turlarga bo'linishi shartlariga qarab, u amalga oshiriladigan, normal, zararli va xavfli sharoitda bajarilgan ishlarni ajratib ko'rsatish imkonini beradi.
3.Ijtimoiy mehnat munosabatlarini tashkil etish
Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining shakllanishi miloddan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Xususan, miloddan avvalgi V-IV asrlardayoq qadimiy yunon faylasufi Platonning “Siyosat yoki davlat” asarida mehnat taqsimoti masalasiga katta eʼtibor qaratilib, buning tabiiy hol ekanligi asoslanadi. Platon fikriga koʼra, dehqonchilik asosiy xoʼjalik faoliyati hisoblanadi, shu bilan birga u hunarmandchilik ham foydali mashgʼulot ekanligini koʼrsatgan.
«Tashkil etish» tushunchasi frantsuzcha organisation, lotincha organizo -«tartibga keltiraman» so‘zidan kelib chiqqan. Mazkur tushuncha yaxlit bir butunlik ichida o‘zaro aloqalarning yuzaga kelishi hamda takomillashishiga olib keladigan jarayon yoki harakatlar jamlamasini anglatadi. Tashkil etish deganda birgalikda amalga oshiruvchi muayyan qoida va tamoyillar asosida, biror aniq maqsad sari harakat qiluvchi kishilarning birlashgan faoliyati tushuniladi. Shunga ko‘ra, funktsional nuqtai nazardan, tashkil etish ichki tartiblarni o‘rnatish va takomillashtirish jarayoni demakdir. Binobarin, mehnatni tashkil etish atamasi kishilar faoliyatini tartibga solish va muayyan tizimga keltirishni anglatadi. Biroq, bunday ta’rif haddan tashqari umumiy bo‘lganligi uchun uni mukammal deb bo‘lmaydi.
«Mehnatni tashkil qilish» tushunchasining paydo bo‘lish tarixiga to‘xtalgandi, albatta, ushbu masalaning asoschisi sifatida F. Teylorning (1856-1915) nomi tilga olinadi. F. Teylor mehnatni «ilmiy boshqarish» muammosini amaliy jihatdan asoslab bergan bo‘lib, u iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Ammo, F. Teylor ko‘zda tutgan fan sohasini iqtisodiyotda haddan tashqari toraytirib qo‘ygan. «Oqilonalashtirish» atamasi mazkur fanni to‘g‘ri nomlash muammosini murakkablashtirdi, bu atama dastlab Germaniyada qo‘llanilgan bo‘lib, keyinchalik u muayyan darajada boshqa mamlakatlarga ham yoyildi. Mazkur atama shu qadar noaniq va umumiy tusdagi mazmunga egaki, uni har qanday yaxshilanishga nisbatan qo‘llash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hozirgi vaqtda «mehnatni ilmiy tashkil etish» yoki «mehnatni tashkil etish» atamalari deyarli qo‘llanilmayapti.
Bu muammo juda ko‘pgina MDH mamlakatlari, jumladan, O‘zbekistonda ham mavjuddir. Undan turli darajalarda o‘rin tutadigan xilma-xil hodisalarni nomlash uchun foydalaniladi. «Tashkil etish» atamasi ayrim korxona, muassasa, firma va umuman jamiyatga nisbatan qo‘llaniladi. Shu bilan birga, gap turli ob’ektlar: mehnat, ishlab chiqarish, boshqarish to‘g‘risida borishi mumkin.
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi, ayni kishilarni mehnatga jalb etish, mehnatning ijtimoiy taqsimoti, ijtimoiy mahsulotni taqsimlash usuli va ishchi kuchini tiklash xususiyatlari ko‘rib chiqilayotganda «mehnatni ijtimoiy tashkil etish» tushunchasidan foydalaniladi.
3.1-rasm.Munosib mehnat sharoitini tashkil etish tamoyillari
Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining quyidagi uch darajasi farqlanadi: shaxsiy daraja, bunda xodim va ish beruvchi turlicha birikuvlarda o’zaro harakat qiladilar; guruhli daraja, bunda yollanma xodimlar birlashmalari va ish beruvchilar birlashmalari o’zaro harakat qiladi; aralash daraja, bunda xodimlar va davlat, shuningdek ish beruvchilar va davlat o’zaro harakat qiladilar.
Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining quyidagi turlari ajratiladi:
1. Hamjihatlik. Munosabatlarning bu turi kishilarning shaxsiy mas‘uliyat va totuvlik, yakdillik, manfaatlarning mushtarakligiga asoslangan javobgarligini nazarda tutadi.
2. Paternalizm. Bu qat‘iy tartibga solinadigan mehnat munosabatlari bo‗lib, u davlat va korxona darajasida shakllantiriladi. Muayyan tarixiy va ijtimoiymadaniy sharoitlarda paternalizm samarali bo’ladi. Masalan, Yaponiya korxonalarida umrbod yollanish tamoyiliga asoslangan mehnat munosabatlari tizimi amal qiladi. Mazkur munosabatlar kamchiliklarga ham ega bo’lib, unga mehnat borasida xodimning o’zini tutishdagi sustlik, turmush sifatiga bo’lgan talablari past darajadaligi kabilar kiradi.
3. Subsidiarlik. Ushbu munosabatlar insonda mas‘ullik va o’zini namoyon etishga intilishni saqlab qolishga yo’naltirilgan va u mas‘uliyatni jamiyatning zimmasiga o’tkazishning oldini olish imkonini beradi. Subsidiarlik har bir xodimning shaxsiy mas‘ullikka va o’z qadrini bilish tuyg’usiga asoslanishi kerak.
4. Sheriklik. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining bu turi bozor iqtisodiyotiga o’tgan mamlakatlarda rivojlangan bo’lib, u ikki sheriklik va uch sheriklik ijtimoiy sheriklikning eng ommaviylashgan shakllarini taqozo etadi.
5. Nizo. Nizo mehnat munosabatlarida ziddiyatlar keskinlashuvining oxirgi darajadagi holatidir. Nizolar ijtimoiy-mehnat munosabatlariga ikki xil: ijobiy va salbiy ta‘sir etadi. Bir tomondan, ijtimoiy-mehnat munosabatlarini takomillashtirish zarurligi to’g’risida o’ziga xos darakchi bo’lib xizmat qiladi, ikkinchi tomondan esa, ushbu munosabatlarni buzuvchi omil sifatida xizmat qilishi ham mumkin. Shu sababli, nizo bilan ijtimoiy sheriklik va hamjihatlik tengma-teng amal qilib borishi zarur
Bozor iqtisodiyotida xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta‘minlashning asosiy maqsadi o’zaro bog’liq ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarga: raqobatbardosh tovar va xizmatlar ishlab chiqarish va sotishni oshirish, ishchi kuchini tiklash uchun korxonaning mavjud imkoniyat va natijalariga faol ravishda ta‘sir etishdan iborat. Buning ma‘nosi shuki, xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta‘minlash, bir tomondan, olinadigan foydani ko’paytirishga ko’maklashishi, ikkinchi tomondan esa, mehnatga qobiliyatli jamoa yarata olish uchun qator masalalarni hal etishga yordamlashishi kerak. Gap me‘yordagi mehnat intensivligini belgilash, zaruriy sharoitlarni yaratish va shu kabilar to’g’risida bormoqda.
Mehnat faoliyatining tashkiliy jihatdan ta’minlashning bir qancha vazifalari mavjud
Do'stlaringiz bilan baham: |
