Universiteti iqtisodiyot fakulteti

NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Infologik modеlni qurishda qanday konstruktiv elеmеntlar ishlatiladi? 
2.
Mohiyat va atribut deganda nimani tushinasiz? 
3.
“Entity-relyation” modeli kim tomonidan ishlab chiqilgan va uningma’nosi 
nima? 
4.
Mohiyatlar orasida qanday bog‘lanishlar mavjud bo‘lishi mumkin? 
5.
Ma’lumotlarning rеlyatsion modеli kim tomonidan ishlab chiqilgan va 
qachon? 
6.
Birlamchi va tashqi kalitlar haqida tushuncha bering. 
5-MA’RUZA:
MA’LUMOTLARLARNI
NORMALLASHTIRISH QOIDALARI 
REJA: 
5.1.
Normallashtirish tushunchasi 
5.2.
Normal formalar 
5.3.
Normallashtirsh protsedurasi 
5.4.
Loyihalash protsedurasi 
Tayanch so’z va iboralar 

---

Normallashtirish, normal formalar, loyihalashtirish, protseduralar 
5.1. NORMALLASHTIRISH TUSUNCHASI 
 
Normallashtirish
1
— bu ma’lumotlarni qo‘shishda, o‘zgartirishda va 
o‘chirishda eng yaxshi xususiyatlarga ega ikki yoki undan ortiq bo‘laklarga jadvalni 
bo‘lish. Normallashtirishning asosiy maqsadi ma’lumotlar bazasini olishga 
qaratilganki, undahar bir dalil (fakt) faqat bir joyda uchraydi, ya’ni ma’lumotlar ortib 
ketmaydi. Bu faqat xotiradan tejab foydalanlish maqsadida qilinmay, balki 
saqlanayotgan ma’lumotlar orasida qarama-qarshiliklarni bartaraf qilish uchun ham 
kerak. 
Har bir jadval relyatsion ma’lumotlar bazasida shunday shartlarni 
qoniqtiradiki, unga ko‘ra jadvalning har bir ustun va satrining kesishish joyida har 
doim yagona atomar qiymat joylashadi va hech qachon ko‘p miqdorda, xuddi 
shunday qiymatlar bo‘lishi mumkin emas. Shu shartni qoniqtiruvchi har qanday 
jadval normallashgan deyiladi. Umuman olganda normallashmagan jadvallar, ya’ni 
takrorlanuvchi ma’lumotlar guruhiga ega jadvallar relatsion ma’lumotlar bazasiga 
kiritilmaydi. 
Har qanday normallashgan jadval avtomatik ravishda birinchi normal formada, 
qisqacha 
1NF, 
deb 
hisoblanadi. 
Shunday 
qilib, 
umuman 
olganda, 
“normallashtirilgan” va “1NF da joylashgan” so‘zlari bitta ma’noni anglatadi. Lekin 
amaliyotda “normallashtirilgan” atamasi ko‘proq tor ma’noda — “to‘liq 
normallashtirilgan», ya’ni loyihada normallashtirishning hech qaysi tamoyili 
buzilmayapti degan ma’noda ishlatiladi. 
Keyingi pog‘onadagi normallashtirishlarni ko‘rib chiqamiz — ikkinchi normal 
forma (2NF), uchinchi normal forma(3NF) va hokazo. Umuman olganda, jadval 
1NF da bo‘lsa va undan tashqari yana bir qo‘shimcha shartni qoniqtirsa, uning 
ma’nosi keyinroq ko‘rib o‘tiladi. Jadval 3NF da deyiladi,qachonki u 2NF da bo‘lsa 
va yana bir qo‘shimcha shartni qoniqtirsa va hokazo.
Har bir normal forma qandaydir ma’noda oldingisiga qaraganda ancha 
chegaralangan, lekin ma’qulroqdir. Bu shunga bog‘liqki, “N-normal forma” ega 
bo‘lgan ba’zi yoqimsiz tomonlariga «(N+1)-normal forma” ega emas. N-chi normal 
formaga qarab (N+1)-normal formaga qo‘yilgan qo‘shimcha shartning umumiy 
ma’nosi ana shunday yoqimsiz tomonlarni yo‘qotishdan iborat. 
Normallashtirish nazariyasi jadval maydonlari orasidagi u yoki bu 
bog‘liqlikning borligiga asoslanadi. Bunday bog‘liqliklarning ikki turi aniqlangan: 

funksional; 

ko‘p qiymatli. 
Funksional bog‘liqlik. Berilgan ixtiyoriy vaqtda A maydonning har bir turli 
qiymatiga mos ravishda albatta B maydonninghar bir turli qiymatidan faqat bitta 
qiymati bo‘lsa, jadvalning B maydoni xuddi shu jadvalning A maydoniga funksional 
bog‘langan deyiladi. Aytib o‘tish kerakki, A va B maydonlar tashkil qiluvchilar 
bo‘lishi mumkin. 
1
Sh.Nazirov, A.Ne’matov, R.Qobulov, N.Mardonova “Ma’lumotlar bazasi” 28-bet

---