Universiteti fakulteti

3. Arab va oʻzbek tillardagi metaforalarda ijobiy tushunchalarning ifodalanishi:

Avvalambor o‘zbek tilidagi fe'l arab tilidagi fe'lga bajaradigan vazifasi nuqtai nazaridan o‘xshaydi.

arab tilida ham o‘zbek tilida ham fe'llar shaxs, zamon, sonda o‘zgaradi. Fe'llarning o‘tgan va hozirgi zamon shakllari mavjud.
O‘zbek tilida fe'llar tuslanayotganda shaxs zamon qo‘shimchalari faqat fe'ldan keyin qo‘shiladi. arab tilida esa prefiks va shaxs, son qo‘shimchalari bilan hozirgi zamon ifodalanadi.
O‘zbek tilida 3ta mayl bo‘lsa, arab tilida 5ta fe'l mayli bor.
Ikkala tilda ham o‘timli va o‘timsiz fe'llar mavjud. o‘zbek tilida fe'l ikki xil – morfologik va sintaktik usulda yasaladi, arab tilida faqat morfologik usulda yasaladi.

Moslashuv so‘z birikmasi tarkibidagi element (so‘z)larning o‘zaro ergashish munosabatida bo‘lishdir. bunda voqea-hodisa belgisi yoki predmetning ma'lum (shaxs) predmetga tegishliligi, xosligi ko‘rinadi.

Bir edement hokim va boshqa biri tobe bo‘ladi. hokim elementning o‘zgarishi bilan tobe' element ham o‘z shaklini o‘zgartirib unga moslashadi. qaratqich kelishigidagi ot yoki otlashgan so‘z qaralmish bilan moslashuv aloqasiga kirishadi. masalan: paxtaning tolasi. yomonning yaxshisi bo‘lguncha, yaxshining yomoni bo‘l. o‘zbek tilida so‘zlar o‘zaro quyidagi usullar bilan bog‘lanadi.
Bitishuv. O‘zbek tilida bu aloqada ikki so‘z hech qanday shakliy ko‘rsatkichlarsiz bog‘lanadi. bunda tobe so‘zning hokim so‘zga munosabati tartib va intonatsiyadan bilinadi: oppoq qor, yashil dala, sekin yurmoq kabi. bitishuv aloqasida hokim so‘z o‘z shaklini o‘zgartirsa ham, tobe so‘z o‘z formasini o‘zgartirmaydi. bu tobe so‘zning leksik – grammatik xususiyati bilan belgilanadi. o‘zbek tilida tobe element odatda kategorial xususiyati ko‘ra morfologik jihatdan o‘zgarmaydigan so‘z turkumidan bo‘ladi.
Tobe so‘z vazifasida asosan sifat va ravish keladi. biroq sifat ravish vazifasidagi, xarakteridagi boshqa so‘zlar ham tobe so‘z funksiyasida kela oladi: chiroyli bino, tez yugurmoq, “devor soat”, uy vazifa, ot to‘rva kabi xoslik, mansublik munosabatini bildiradigan birikmalarning komponentlari ham o‘zaro bitishuv aloqasiga kirishgan. chunki, ular formalgrammatik yoki leksik grammatik vositalar orqali emas, balki tartib orqali bir-biri bilan bog‘lanadi.
Bitishuv orqasida hokim so‘z ot va fe'ldan iborat bo‘ladi. hokim so‘z otdan tarkib topgan bo‘lsa, atributiv munosabat ifodalanadi: ko‘m-ko‘k dala, tiniq suv, musaffo osmon kabi.
arab tilida so‘zlarning bunday munosabati, moslashgan aniqlovchilik birikma yoki izofa birikmasi orqali ifodalanadi.
Hokim so‘z fe'ldan bo‘lganda holli munosabat ifodalanadi: tez yurmoq, ko‘p gapirmoq. arab tilida bunday bitishuvda tez, ko‘p so‘zlari hol shaklida ifoda etiladi.
تعلمّ، كثيراً، مشى، مسرع اً
Ba'zi so‘zlarda kelishik qo‘shimchalari o‘z grammatik funksiyasini bajara olmaydi: yaqinda kelmoq, chindan aytmoq, tezda qaytmoq.
boshqaruv aloqasi. bu aloqada tobe so‘z hokim so‘zning talabi bilan ma'lum shaklga kiradi: tobe so‘z yo biror kelishik qo‘shimchasini oladi. yoki biror ko‘makchi bilan birga keladi. shunga qarab boshqaruv aloqasi ikki turga ajraladi:
a) kelishikli boshqaruv
b) ko‘makchilik boshqaruv.
Kelishikli boshqaruvda tobe so‘z hokim so‘zning talabi bilan tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishiklaridan birida qo‘llanadi. bu uning tobeligini ko‘rsatuvchi belgidir. iloji bo‘lsa, sizni bu kvartiradan hovli uyga ko‘chiramiz.
Ko‘makchili boshqaruvda tobe so‘z hokim so‘zning talabiga binoan biror ko‘makchi bilan birga qo‘llanadi. bu uning tobeligini ko‘rsatuvchi belgidir.
O‘zbek tilidagi moslashuvda tobe so‘z o‘z shaklini hokim so‘zning shakliga tenglashtiradi. bunda hokim so‘zning shakli o‘zgarishi bilan tobe so‘zning shakli ham o‘zgaradi. tobe so‘z o‘z shaklini hokim so‘zning shakliga muvofiqlashtiradi, moslashtiradi. demak, moslashuv aloqasida hokim so‘z shaklining o‘zgarishi tobe so‘zga ta'sir qiladi. shu jumladan u boshqaruv aloqasidan farq qiladi. (boshqaruv aloqasida hokim so‘z shaklining o‘zgarishi tobe so‘zga ta'sir qilmas edi).
Moslashuv aloqasi orqali, asosan, predikativ munosabat ifodalanadi. masalan: biz hayotni sevamiz, tinchlik istaymiz. bu gapda kesim vazifasida kelgan sevamiz, istaymiz-so‘zlari ega vazifasida kelgan “biz” so‘z bilan moslashgan.
O‘zbek tilida moslashuv shaxs va son jihatdan bo‘lishi mumkin.
Kesim vazifasidagi so‘zning o‘z hokim so‘ziga shaxs va son jihatdan mospashishga ega I va II shaxs olmoshlari bilan ifodalanganda ro‘y beradi.
Demak , bu erda to‘liq moslikni ko‘ramiz; men keldim, siz keldingiz kabi.
ega ko‘plikdagi III shaxs olmoshi bilan yoki ot bilan ifodalanganda, kesim vazifasidagi so‘z u bilan shaxs jihatidan esa moslashishi shart emas.
Arab tilida moslashgan aniqlovchilik munosabatda moslashuv
kategoriyasi ko‘pgina morfologik ko‘rsatgichlar, chunonchi shaxs, son, kelishik hamda holatda namoyon bo‘ladi, yani mazkur ko‘rsatkichlar bo‘yicha moslashuv to‘liq bo‘ladi. masalan:
ulkan shaxarlar -المدن الضخمة
moslashuv aloqasi so‘z birikmasi sostavidagi elementlar orasida ham uchrashi mumkin. qaratuvchi va qaralmish munosabatini ifodalovchi birikmalarning elementlari orasida moslashuv aloqasini ko‘rish mumkin. masalan: mening o‘g‘lim. arab tilida bunday birikma birikma olmoshlari orqali ifo da etiladi. masalan اَْ بن arab tili nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bitishuv, boshqaruv hollari o‘ziga xos tarzda sodir bo‘ladi. tobe va hokim so‘zlar birikib, moslashgan aniqlovchi hosil qiladi. Moslashgan aniqlovchi odatda predmetning belgisini bildiruvchi sifatlovchi aniqlovchidir. Moslashgan aniqlovchi ko‘pincha asliy va nisbiy sifatlardan, tartib sonlardan, aniq va majhul nisbat sifatdoshlardan, ko‘rsatish olmoshlaridan va boshqalardan ifodalan adi. arablar bunday aniqlovchilik munosabatini االعت deb ataydilar. o‘zbek tiliga uni asliy sifat ishlatish mumkin. narsa rang tusi, inson va jonivorlarning fizik vaichki xususiyatlari xullas,sezgi azolari bilan bilib bo‘ladigan belgilar asliy sifat orqali ifodalanadi.gapda sifat moslashgan aniqlovchi bo‘lib keladi.

XULOSA
Tarjima san’ati og’ir va shu bilan birga faxrli va xayrli ishdir. Badiiy asarni tarjima qilish uchun shoir-adib bo’lish va unda bundan tashqari ikkinchi bir talant - tarjima qilish talanti bo’lishi kerak. Tarjimon o’z ona tilini yaxshi bilgandan tashqari tarjima qilinayotgan asar tilini ham juda yaxshi bilishi, ularning nozik tomonlarini tez payqab olishi eng muhim shartlardan biridir. Tarjimonning umum bilim doirasi keng, turmush tajribasi boy, ilg’or madaniyatni egallagan shaxs bo’lishi kerak. Tarjimon qaysi xalqning tilidan tarjima qilayotgan bo’lsa, o’sha xalqning hayoti va maishiy ahvolini bilmog’i lozim. 
G’arb va sharq madaniy aloqalari tarixi. Jamiyat, ma’naviyat taraqqiyoti, uning rivojlanish tamoyillarining qonun va qoidalari barcha mamlakatlar uchun ob’ektiv va umumiy xususiyatga ega. Bu dunyo xalqlari o’rtasida o’zaro ma’naviy, g’oyaviy, adabiy, madaniy aloqalar asnosida ro’yobga chiqadi. Adabiy ayriboshlash o’zaro uzviy bog’liqdir, ya’ni muayyan bir millat qo’lga kiritgan madaniy sivilizatsiya shu millatning o’z xududida qolib ketmasdan, balki turli vositalar, sharoitlar, munosabatlar taqozasiga ko’ra boshqa bir millat madaniy mulki yoki merosiga ham aylanishi mumkin. Bu jahon xalqlari orasidagi qadimdan bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy aloqalarga bog’liq. Madaniy-adabiy aloqalar tufayli dunyo xalqlari g’oyaviy jihatdan sezilib qolgan bo’shliqlarni to’ldiradi va milliy muhitga, milliy ehiyojga moslab qayta yaratadi. Xuddi shu jarayonda milliy madaniyatlar orasida o’xshashlik yuzaga keladi. Dunyo xalqlari orasidagi, xususan G’arb va Sharq xalqlari orasida o’xshahslik antik davrdan keyin o’rta asr boshlarida vujudga keladi. Xususan 9-12 asrlardagi G’arbu-Sharq madaniy aloqalari ta’sirida o’rta asr Evropa hurfikrligi va Renesans uyg’onish davri madaniyati shakllandi. Bunda sharq falsafasi, ilmi va madaniyati katta o’rinni egallaydi. Yaqin sharqdagi xalifalik sharoitida vujudga kelgan hurfikrlilik va falsafiy ta’limotlar roman xalqlari, xususan Italiya, Fransiya, Ispaniyada istiqomat qiladigan xalqlar orasida keng tarqalib, ularni manaviy yuksalishiga ta’sir o’tkazdi va bu holat ya’ni Sharqdan Evropaga ko’chgan hurfikrlilik G’arbda materialistik falsafaning shakllanishiga sharoit yaratib berdi. G’arb xalqlari madaniy taraqqiyotiga G’arbiy Evropada ro’y bergan madaniy, ijtimoiy yuksalishda o’zbek xalqi ham o’zining kamtarin xissasi bilan ishtirok etishga muyassar bo’lgan. Fanda isbot etilgan dalillarga ko’ra islomlashish davrida, ya’ni arab istilosi vaqtida arablar ipak yo’lining markazida joylashgan O’rta Osiyoga yurish qilganlarida bu hududda o’zidan ko’ra madaniyatliroq xalqlarga duch keldilar va bu madaniy moyillik Arab xalifaligiga ko’chirib o’tkazildi hamda O’rta Osiyoning buyuk ilm – fan sohiblari Arabistonga majburan olib ketildi. Shu tarixiy jarayonda arab tili bosib olingan xalqlar madaniyatiga majburan singdirildi va barcha xalqlar qatori o’zbek mutafakkirlari ham arab tilida ijod qilishga majbur bo’ldi. Ana shu tarixiy jarayon taqozasiga ko’ra buyuk o’zbek olimlari Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Farobiylar Eropaga dastlab arab qiyofasida kirib bordilar. Ular asarlarining arab tilida yaratilganligi Evropada ularning milliy mansubligi arab degan fikrlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Undan keyingi G’arb – Sharq aloqalarining tarixida Evropa madaniyatiga samarali ta’sir o’tkazgan alohida bir davr bu – Mavorounnaxrda Ulug’bek hukmronlik qilgan davrdir. Uning homiyligida Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, Jurjoniy, Taftazoniy kabi olimlar ilmiy merosi keyingi davr Evropa madaniyatiga kuchli ta’sir o’tkazdi. 15 – asrning 2 – yarmiga kelib Osiyo madaniyat markazi Xirotga ko’chdi. Ana shu davrda ijod etgan Jomiy va Navoiy hamda Sharq Rafaeli deb nom olgan Bexzod ijodi dunyo madaniyati tarixida o’lmas iz qoldirdi va bu Sharqu – G’arb madaniy aloqalar tarixida alohida bir bo’g’inni tashkil etdi. G’arbiy Evropada miniatura san’atining shakllanishiga Bexzod qo’shgan ulush, u ko’rsatgan kuchli ta’sir Sharq va G’arb ilmiy tarixida bugungi kunda ro’y-rost tan olingan. Turli mintaqalarda yashaydigan millatlarning o’zaro munosabatlari tufayli adabiy, siyosiy, diplomatik, iqtisodiy aloqalari sababli qadimgi davrlardan boshlab hali nashriyot kitobat ishlari yo’lga qo’yilmasdan burun, bir millat 2 chi bir millatning milliy yoki adabiy merosini qo’lyozma holda o’z mamlakatiga olib o’tkazishga muvaffaq bo’lgan. Keyinchalik jahon xalqlari milliy adabiyotlarida o’xshash yoki bir xil syujetdagi asarlar paydo bo’la boshladi. Masalan, 1500 yillardan boshlab Germaniya, Fransiya, Angliya, Ispaniya va Italiyada sharq mumtoz adabiyotining yirik vakili A.Navoiyning asarlari qo’lyozma holda tarqala boshlagan. Bugungi kunda Parij milliy kutubxonasi, Kanadadagi Toronto dorilfununi, Vena qirollik kutubxonasi, Venger Fanlar Akademiyasi, Britaniya muzeyi, Berlin, Venetsiya, Oksford, Vashington dorilfununlari kutubxonalarida Navoiz merosidan “Xamsa”ning to’liq holdagi va undagi beashta dostonning alohida holdagi, “Hazoinul maoniy”ning to’liq holdagi va undagi to’rt devonning ayrim holdagi ko’plab qo’lyozma nusxalari, turli davrlarda ko’chirib tanlangan she’rlar va kulliyot tarzida tartib berilgan to’la qo’yozma asarlari hamda “Lisonut tayr”, “Majolis un-nafois”, “Nasoim ul-muhabbat”, “Tarixi muluku ajam”, “Muhokamat ul-lug’otayn”, “Mezon ul-avzon, “Devoni Foniy” va boshqa shu kabi asarlarning qadimiy noyob qo’lyozma nusxalari saqlanadi. Uning asarlari hatto G’arb olimlari Jan Russo, Regel, Hammer, Kraft va boshqa shu kabi o’nlab sharqshunoslarining shaxsiy kutubxonasida mavjud bo’lgan. Bular „Hayratul-abror”, “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun” va boshqa shu kabi asarlarining qo’lyozma shakli Evropa madaniy markazlarida ro’yxatga olingan. A.Navoiy asarlari G’arbda qo’lyozma tarzida keng tarkalishi G’arb muhitida aynan A.Navoiyning asarlariga o’xshash asarlar yaratilishiga sabab bo’ldi.