Universiteti arxitektura fakulteti

Qadaǵalaw sorawları 
1.
Qaladaǵı jasıl kóklemzarlardıń klаssifikаciyası haqqında túsinik beriń. 
2.
Pаrkler, baǵlаr,
dem alıw orınları, bulvаrlаr hám аlleyalаr kаtegoriyasın 
túsindirip beriń. 
3.
Qala ósimlikleriniń assortimenti, túrleri hám normaları degenimiz ne? 
4.
Аssortimentti tаńlаp alıw, eginlerdiń túrleri, terekler hám toǵay ósimliklerin 
jaylastırıw pаrаmetrleri boyınsha neler bilesiz? 
5.
Kóklemzarlаr aymaǵın vertikаl rejelestiriw 

---

107 
XIV BAP. QALA AYMAQLARÍN KOMPLEKSLI ABADANLASTÍRÍW
14.1. Qala texnologiyalаrınıń formаlаrı: qorshaǵan ortalıqtı saqlaw, hawa 
temperaturasın bir túrde saqlaw, keńislik xarakterin basqariw
XX ásirdi “industriyalаsqan dizаyn ásiri” dep ataydı. Bul qala kóshelerine 
shıǵıp ketken joybarlı-kórkem iskerliktiń keń tarqalǵan hám
abıroylı túrlerinen biri 
bolıp esaplanadı. Qalanı qorshaǵan ortalıqtıń dizaynı kóshe mebeliniń kóp qırlı 
garniturları hám ásbáp-úskeneleri hámde vizual yaǵnıy kóz benen baqlanatuǵın 
kommunikaciyalar sisteması menen úskenelengen, kósheniń abadanlastırılıwı arqalı 
táriyplenedi. 
Qalanıń qorshaǵan ortalıǵı zatlıq–keńislik
shólkemlestiriliwi insan-dizayn-qala 
tárizinde kórip shıǵıladı. Qalanıń qorshaǵan ortalıǵı – dizayn, arxitektura hám qala 
qurılısınıń tutasıw ornı bolsada, biraq házirgi waqıtta qalanıń qorshaǵan ortalıǵı 
dizaynınıń tarıyxı hám kompleksli teoriyasın óz ishine alatuǵın, onıń qásiyetlerin 
waqtınshalıq hám zatlıq shegaraların hámde rawajlanıw basqıshların ashıp beretuǵın 
tiykarlı (áhmiyetli) ilimiy miynetler joq. 
Qala qorshaǵan ortalıǵınıń arxitektura hám zatlıq–keńislik
sheńberindegi 
shólkemlestiriwde teoriyaların “qala hám insan”, “qala hám dizayn” sistemalarǵa 
ajıratıw múmkin. Birinshi sistemaǵa insan tárepinen qalanıń arxitektura-keńislik 
ortalıǵın kóriw qábiliyetiniń shólkemlestiriliwi kiredi. Ekinshi baǵdar – qalanıń túrli 
sisteması astındaǵılardı shólkemlestiriliwi: reńler jaqtılıq hám grafik ortalıǵı, vizual 
kommunikaciyalar sistemasın, arxitektura-kórkem bezewdi: 
-formаnıń dizаynı (zatlıq, reńli, grаfik-dizаynerlik аspekti); 
-аrxitekturа formаlаrı (kólemli-keńislik formаlаrı); 
-qala qurılısı formаlаri (keńislik-kólemli аspektlаri) bar. 
Íssı klimat sharayatında kóshelerdiń keńislik rejelestiriw dúzilisi hawanıń 
tábiyiy háreketin kúsheytiretuǵın samal tosatuǵın jollardı payda etiw, ústemlik 
etiwshi samal hám suw kanallarınıń trassaların baǵdarları boyınsha turaq-jay 
kósheleriniń torların orientaciyalawdı kózde tutıw kerek.
Qalanıń elementleri tábiyiy qásiyetleri menen birgelikte garmoniya yamasa óz-
ara sáykesliktiń shólkemlestiriliwi hám tuwrıdan-tuwrı bir-birine baylanısqanlıq 

---

108 
jaǵdayda bolıwı lazım. Relyeftıń qásiyetleri hám landshafttıń kórkemligi insanlardıń 
jasawı ushın qolaylı shárt-sharayatlar jaratıw wazıypasın orınlaw kerek. 
Qala rejelestiriliwdiń dúzilisi – bul qala aymaǵı elementleriniń óz-ara 
baylanıslı bolǵan turaqlı sisteması bolıp tabıladı. 
Qala kósheleri túrli wazıypalardı orınlaw ushın mólsherlengen: transport 
quralları hám piyadalardıń háreketi ótkeriw, atmosfera suwlarınıń júzeki qaytarıw 
hám jer astı injenerlik tarmaqların ótkeriw, túrli kioskalardı (dúkánshalardı) 
jaylastırıw. Usı waqıtta qala kósheleri qalanıń aymaǵın samallatıw ushın kanallar 
boladı. Qala kósheleri tárepinen túrli wazıypalar orınlanıwına qaramastan, hár biri 
ushın qala turmısındaǵı tiykarǵı wazıypasın hám rólin ornatıw múmkin.