Universiteti arxitektura fakulteti

 

---

22 
Qadaǵalaw sorawlar 
1.
Qalalardıń rejeli strukturası degenimiz ne? 
2.
Qalalardıń rawajlanıwı haqqında ne bilesiz? 
3.
Oraylıq struktura degenimiz ne? 
4.
Qalanıń keńislikte rawajlanıwınıń formaların keltirip beriń. 

---

23 
III BAP.
QALANÍŃ QORSHAǴAN ORTALÍǴÍN 
ABADANLASTÍRÍWDÍŃ RAWAJLANÍWÍNDA TARÍYXÍY IZBE-IZLIGI 
3.1.
 
Urbanizaciya shárayatında qala atmosferasın abadanlastırıw 
máselesiniń jaǵdayı 
Dunya júzlik rawajlanıwınıń
barlıq basqıshlarında insaniyat jámiyetiniń 
rawajlanıwı tarıyxı arxitektura esteliklerinde óz kórinisin tapqan. 
Dáwirdiń esteliklerin kózden ótkeriw ushın arxitektura inshaatları hámmesinen 
kóre iri hám barlıǵına qolaylı. 
Arxitektura – bul haqıyqattı gózzallıq nızamına kóre qáliplestiriwshi qurılıs 
óneri, shıǵarmashılıqtıń bir túri bolıp esaplanadı. 
Áyyemgi grek teoriyashısı Vitruviy tómendegi 3 likti táriyplegen: 
“bekkemlilik, paydalılıq, gózzallıq”. Barlıq arxitektura inshaatları 3 topar 
qásiyetlerine iye: 
-funkcionаl (qolаylılıq, paydalılıq); 
-konstruktiv (bekkemlilik, tejemlilik); 
-estetik (gózzаllıq, shıǵarmashılıq obrаzı). 
Áyyemgi adamnıń texnikalıq hám mádeniyat jetiskenlikleriniń pútkil tarıyxı 3 
basqıshqa bólinedi: 
-tasqа tiyisli; 
-bronzаǵа tiyisli; 
-temirge tiyisli. 
Tasqa tiyisli dáwirde tek ǵana funkcional wazıypalardı orınlaytuǵın yarım 
jertóle úyler, qazıq ayaqlardaǵı aǵashlı úyler hám ılaydan jasalǵan turaq–jaylar 
qurılǵan.
Bronza dáwirinde (e.a II mıń jıllıq) iri úlken tas bóleklerinen maxbaralar
úlken 
qalalar, qorǵanlar sıyaqlı inshaatlar qurılǵan.
Megalitik qurilmalar ózinde baslanıwın sáwlelendirgen bolıp, ideologik, 
ruwxanıy hám estetikalıq mútáájliklerdiń kórkemlik korsetkishi bolıp tabıladı.
Eki yáki tórt vertikal qoyılǵan taslardan ibarat hám ústi tas penen jabılǵan 
mаxbаrаlаr
násil aǵzalarınıń kómiw ornı ushın xizmet etedi. 

---

24 
Temir dáwirinde (e.a I mıń jıllıq) skiflar mámleketinde Neapol qalası ılay 
eritpesi tiykarındaǵı bekkem tastan jasalǵan qorǵan
diywalı menen qorshalǵan edi. 
Egiypet arxitekturası úlken saltanatlı inshaatlar jaratqan. Kórkemlik formalar 
hám súwretlew temaları tabiyattan alınǵan. 
Antik dáwirdiń tarıyxı bir neshe dáwirlerge bólinedi. 
Áyyemgi dáwir–egey mádeniyatı(e.a III–II mıń jıllıqta) (mısal ushın–Akropol). 
Saray orayı ortasında oshaq bar bolıp, tórtmúyeshli xana (12x13m) jaylasqan –
bul xana megaron dep atalǵan. Tútin ushın jasalǵan tesikti 4 kollona ustap turǵan. 
Megaron átrapinda koridorlar, amborxanalar, vannaxanalar hám jasaw xanaları 
jaylasqan. Grek úyleri reje boyınsha simmetrik emes bolıp, aldınǵı tárepindegi xana 
hám oshaǵı bar zaldan ibarat bolǵan. Diywallar sıbawınıń tasları naǵıslanǵan, 
bastırmalar bolsa, aǵashtan jasalǵan edi. Sol sebepli klassik bolıp qalǵan áyyemgi 
grek ibadatxanaları
qáliplesken.
Áyyemgi Gretsiyanıń erte tarıyxın (e.a XI–IX ásirler) gomerli dep atalıwı qabıl 
etilgen. Bul dáwirde qahramanlar dep atalatuǵın kóplegen ibadatxanalar qurılısı 
baslanǵan. 
Grek tarıyxınıń e.a VII hám V ásirlerde dáwir arxaik dep atalǵan. Bul dáwir–
qalalar-mámleketler (polislar)dıń payda etiw dáwiri bolıp esaplanadı. Bul dáwirde 
tastan jasalǵan imaratlar payda boladı. Usı dáwirdiń arxitektorları tárepinen 
order(tártip) dep atalǵan konstruktiv hám dekorаtiv bólimler birikpesinen ibarat 
bolǵan sistema jaratılǵan.
Zamanagóy adam sonday dunyada jasaydı, usı dunya óziniń kóp qásiyetleri 
menen áyyemgi insanǵa aqılǵa sıymaytuǵınday seziledi. Biraq ayırım qásiyetleri 
qorqınısh oyatıwda. Sanaat kárxanalarınıń shıǵındıları suwdı, hawanı, flora hám 
faunanı da pataslandırmaqta, insanlar turmısınıń sanitar–gigienalıq sharayatı 
jamanlasıwda. Bular barlıǵı jámiyet aldında jańa máselelerdi qoyıwda, eski waqıtta 
qáliplesken minez–qulıq (júris-turıs)tıń qálip hámde óz-ara qatnasıqları ózgeriwine 
alıp kelmekte. 

---

25 
Ózine saykes keńislik ortalıq sıpatında, qala jámiyetiniń rawajlanıwı 
procsesinde qáliplesedi hám de jámiyet ómiriniń ortalıq tárepleri hám kórinisleriniń 
qabıǵı boladı. 
Qalanıń qáliplesiwi uzaq múddetli procses bolıp, kóplegen joybarlar, ideyalar, 
nızamlar, tábiyiy hádiyseler hám kútilmegen jaǵdaylar menen tártipke salınadı. 
Qala–bul rawajlanıwdıń eń joqarǵı kórinisi bolıp tabıladı. Áyyemgi 
zamanlardan túrli social formaciyaları hám sistemalarınıń almasıwı sharayatında, qala 
insan qábiliyetin derlik barlıq joqarǵı jetiskenlikleriniń besigi esaplanadı.
Házirgi waqıtta qala ortalıǵın kóklemzarlastırıw hám abadanlastırıwǵa 
ayırıqsha itibar qaratılıwda, bul haqqında bolsa tek ǵana utilitar wazıypalardıń 
sheshimi menen shuǵıllanıwdan, qala sistemasında obyekttiń kólemi hám mánisine 
qaramastan bir estetik áhmiyetke iye bolǵan turaqlılıq
ortalıq jaratıwǵa principial 
ráwishte ótip ketiwi bolıp tabıladı. Bul jerde arxitektura hám dizaynerlik 
joybarlastırıw ortasındaǵı shegaranı ótkeriw qıyın.
Territoriyanı abadanlastırıw jumısları tómendegilerden ibarat: 
- ushastkada kishi jollar hám soqpaq sisteması;
- tirgek diywallar qurılısı;
- sport hám balalar maydanshaları, uy aldı avtomobil toqtaw orınları, dem alıw 
zonaları, xojalıq zonalar qurılısı;
- sırtqı hám landshaftti jaratıw sistemasınıń qurılısı;
- avtomatik suwǵarıw sisteması qurılısı;
- hár qıylı túrdegi suw háwizleri hám suw inshaatları qurılısı;
Territoriyanı abadanlastırıw–bul pútkil jumıslar jıyındısı bolıp, baslanǵısh 
landshafttı ózgerttiredi hám territoriyanı kóklemzarlastıradi. Abadanlastırıw procsesi 
bir neshe kerekli basqıshlardan ibarat bolıp, arnawlı bilimlerdi talap etedi.
Abadanlastırıwdıń tayarlaw basqıshı tómendegilerden ibarat: 
- ushаstkаnıń pútkil bar bolǵan imaratların esapqa alǵan halda ushastkani 
belgilep hám biyik toshkaları menen birge topografik súwretke alıw;
- ushаstkаdаǵı topıraqtı analiz etiw; 
- ushаstkаdаǵı terekli nállerdi ǵаyrıtábiyiy tekseriw; 

---

26 
- jer astı suwlarınıń tereńligin diagnostika qılıw;
- ushаstkаnı inoslyacion analiz qılıw(jaqtılandırıw kórsetkishi); 
- ushаstkаnı polyus táreplerine, átiraptaǵı relyef hám imaratlarǵa salıstırma 
jaylasıwı;
- abadanlastırıw byudjetin bahalaw. 
Tayarlaw basqıshında alınǵan tekseriwler tiykarında, sonday–aq ushastka 
iyesiniń kewilinen kelip shıqqan halda abadanlastırıw konsepsiyası hám 
abadanlastırıw hám kóklemzarlastırıw joybarı boyınsha texnikalıq hújjetlerdi 
tayarlaw jumısları ámelge asırıladı. 
Abadanlastırıw 
joybarınıń 
texnikalıq 
hújjetleri 
tómendegi 
joybarlaw 
maǵliwmatlarınan ibarat: 
- aymaq sistemasınıń eskiz variant, 
- kishi jollar–soqpaq tarmaǵı hám kóshege tas jatqızılıwınıń sızılmaları; 
- tirewshi diywallardıń kesimi;
- jaqtılandırıwshı ásbaplar sonday-aq, kabeller prokladkasınıń trassası 
ornatılatuǵın orınlar kórsetilgen halda ushastkanıń jaqtılandırıw sxeması;
- elektr quwatlılıq kúshi, suw ornı kórsetilgen halda avtomatik suwǵarıw 
sxeması;
- suw háwizleri kesiminiń sxemasi hám joybarlanıwı;
- dem alıw zonaları, balalar hám sport maydanshaları, kishi arxitektura 
formalarınıń joybarlanıwı;
Abadanlastırıw jumısları islep shıǵarıwdıń birinshi basqıshı - bul joybardıń 
naturaǵa ótkeriw(kóshiriw) bolıp esaplanadı. Bul basqıshta ilgeri qaǵazda yáki 
kompyuterda islengen dizaynnıń barlıq elementleri ushastkada kóshiriledi – yaǵnıy, 
abadanlastırıwdıń pútkil elementleri belgilengen halda baylanıstırılıp qoyıladı. 
Belgiler qoyıp bolınǵannan soń geoplastikaǵa tán, kishi arxitektura formaları, 
diywallar, 
vesetkalar, 
xojalıq 
imaratlardıń 
qurılısı 
boyınsha; 
jer 
astı 
kommunikaciyaların ótkeriw, jaqtılandırıw, suwǵarıw, hám drenaj sistemaların 
montaj qılıw boyınsha barlıq jumıslar ámelge asırıladı. 

---

27 
Keyingi basqıshtа tirgek diywallar, kishi jollar, soqpaqlar, toqtaw orınları, 
balalar hám sport maydanshaları sonday-aq dem alıw zonaları qurıladı. Sol waqıtta, 
eger de olar abadanlastırıw joybarında kórsetilgen bolsa, suw háwizleriniń qurılısı 
ámelge asırıladı. 
Kósheniń dekorativ jaqtılandırıw ornatılǵannan keyin tikkeley ushastkanıń 
kókelemzarlastırıwǵa – yaǵniy ónimdar topıraqtı alıp keliw, terek, gúlzar hám 
dekorativ shóplerdi egiw jumısları isleniwi múmkin.