Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

3 W illiam L.Row e. Philosophy o f Religion. U SA W ad sw o rth C e n g a g e Learning, 2 0 07 . -P. 19
12

---

oshirilgan tadqiqotlar, izlanishlar va olingan ilmiy xulosalarga ko‘p 
iihatdan bog‘liq bo‘lgan. Shuning uchun har bir din bo‘yicha alohida 
fikr yuiritish lozim bo‘ladi. Dinni tadqiq qilishga bo‘lgan qiziqish 
xristianlik dini paydo bo‘lishidan ancha oldin boshlangan. Dastlabki 
asrlardayoq 
cherkov rahnamolari 
qadimdan 
mavjud 
bo‘lgan 
majusiylar (butparastlik) din vakillari bilan muloqotga kirishib, 
/amondoshlari e ’tiqod qiladigan diniy tasawurlaming mohiyatini 
lushunishga harakat qilganlar. Keyinchalik, ayniqsa, XVII asrdan 
boshlab xristian missionerlari bu din ta’limotiga zid bo'lgan diniy 
ibodat xususiyatlarini ko‘rsatib, ularga qarshi kurashganlar.
Ayniqsa, Evropada keyingi 300 yilda dinning ilohiy vahyligi 
haqidagi ko‘pgina teologik (ilohiyot) an’anaviy qarashlarini falsafiy 
jihatdan talqin qilishga kirishildi. Bu holat Evropada o ‘rta asrlarda, 
hattoki hozir ham davom etmoqda. Bunday falsafiy qarashlaming 
davom etishi va keng tarqalishining sababi xristian dini ilohiy 
yozuvlaridagi asosiy mohiyatni (Xudo mavjudligi haqidagi fikr) 
o‘zgartishga, falsifikatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmasligidir.
Biz allaqachon qayd qilib qo‘ydikki, ko'plab asosiy ilohlarga 
ko‘ra Xudoning haddan tashqari yaxshiligini, uning tashqi olamdan 
yiroq tushunchaligini, dunyoning yaratuvchisi ekanligini, unig har 
narasaga qodir va ulkan kuch qudratga ega ekanini anglab ettik. 
Xudoga nisbatan berilgan 2ta boshqa xususiyat shundan iboratki, 
buyuk ilohiy otchilar , ular yagona mavjudlik va mangulik 
tarafdorlaridir. G ‘arbiy sivilizatsiyada Xudo haqidagi boshqa fikr va 
keyingisi, uning o‘ta yaxshi bo‘lganligi, uning o‘zgacha dunyosi va 
olamdan ajralib turilishi yagona mavjudligi, har narsaga qodir ekani, 
katta kuch qudratga egaligi va olamning yagona yaratuvchisiligidir. 
Albatta, Xudo haqidagi bu fikrlaming asosiy elementlari ro‘yhati 
bizga o‘zlari tushuntirilganidek ochib beriladi. U qanday qudratli 
bo‘lishhi 
mumkin? Yagona mavjudot g'oyasini biz qanday 
tushunamiz? Qaysi yo’l bilan Xudo dunyodan ajralib mustaqil bo‘lishi 
mumkin? Xudo yolg‘iz, Xudo abadiy, mangu deyilishining m a’nosi 
nima? Birdan bir yolg‘izlik, mangulik biz bularga va shunga o'xshash 
.savollarga javob berishimiz mumkin. Xudo haqidagi bunday g'oyalar 
g‘arbiy sivilizatsiyada paydo bo‘lganligini anglab ettik. Xudoning 
manguligi yolg‘izligi haqidagi savollami o‘rganishdan oldin uni ya’ni 
bunga asoslangan savollarga javob berishga harakat qilish orqali 
o‘zimizning Xudo haqidagi fikr va g‘oyalarimizni boyitish muhim deb
13

---

bildik. Biz ko‘rishimiz mumkinki, Xudoning qudratini tushunib 
bo‘lmaydi. 0 ‘tmishda qanday o‘zgarishlar bo‘lgan? Aniqki, Xudo 
AQSH prezidenti bo‘lgan Niksonni saqlab qola olmagandi. Ammo 
endi Xudo buni qila oladimi? Nikson hech qachon prezident bo‘la 
olmasligi mantiqiy asos emas. Xudoning marhamati bilan paydo 
bo‘lgan yoki uning boshqa bir yaxshiliklaridn biri, ammo garchi biz 
kuch qudrat haqidagi tushunchamizni oqlaadik. Va Xudoning kuch 
qudrati mutlaqo hech narsa emas. Biz Xudo haqidagi tushunchalami 
hech qachon tasdiqlay olmaymiz4.
,0 ‘rta asirlardagi xristian dini ilohiyotchilari va faylasuflari diniy 
muammolami tadqiq qilishni faqat bitta din-xristianlik Bibliya 
ta’limoti asosida bo'lishni talab qildilar. Boshqa dinlar haqida fikr 
yuritish man qilindi, hattoki o‘rta asrlarda shu talabni bajarmagan 
kishilami dinsizlikda ayblab, jiddiy choralar ko‘rildi.
Ma’rifatparvarlik davriga kelib, xristianlikni katolik yo‘nalishi 
Evropa faylasuflari tamonidan tanqid qilinishi bunday vaziyatni 
o‘zgartirib yubordi. Bu davrda Angliya, Fransiya va boshqa Evropa 
davlatlaridan «tabiiy dinning» inson tabiatidan postulat (faraz)larini 
topishga qiziqish faollashgan edi. Buning uchun faylasuflar boshqa 
dinlarga 
ham 
murojaat qilishga 
majbur 
bo‘ldilar. 
Natijada 
konfutsiychilik, daosizm, buddaviylik, islom va boshqa dinlar haqida 
bilimlar to‘plandi. Bu tadqiqotlar dinshunoslik va din falsafasi 
fanining shakllanishi va rivojlanishiga hissa bo‘lib qo'shildilar.
XVHI asming ikkinchi yarmi va XIX asming birinchi yarmida bir 
qancha nemis 
faylasuflari: 
Gerder, 
Shlegel, 
I.Kant, 
Gegel, 
Shleyermaxer va boshqalar tomonidan umumtarix rivojlanishi 
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ular yoqlab chiqqan nazariyalari 
bo‘yicha, dinni o‘rganishga tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan qarab, 
uni jamiyat taraqqiyotidan ajralgan holda tadqiq qilish mumkin 
emasligini ilmiy asosladilar. Bu holat keyinchalik dinshunoslik va din 
falsafasi fanini o'rganishning asosiy tamoyillaridan biriga aylandi.
Germaniyada XIX asrdan boshlab dinshunoslikka qiziqish ilmiy 
tus ola boshlaydi va bu borada nemis olimlari bu fan sohasini 
boshqarish (etakchilik) obro‘siga ega bo‘lganlar. Faylasuflar tarixni 
ilmiy tahlil qilish mumkinmi degan savolni o‘z oldilariga qo‘ydilar va