Umurtqalilar

0 ‘q ilon — Psammophis lineolatum Brandt.
10 (9) Chakka qalqonlari ikkitadan kam emas. Boshida naqshdor chipor guli bor.
Guldor (naqshdor) chiporilon — Elaphe dioe Pallas.
Topshiriqlar:
0 ‘lkamiz faunasiga xos bo'lgan va kafedrada spirtda fiksirlangan holda saqlanayotgan ayrim tur kaltakesaklar va ilonlaming sistema­ tik holatini aniqlagichlar asosida o‘rganib, albomga yozib oling.


15-mashg‘ulot. QUSHLARNING TASHQI TUZILISHI, PAT VA PAR QOPLAMI
Ob’ektning sistematik holati Tip. Xordalilar - Chordata
Kenja tip. Umurtqalilar — Vertebrata yoki
Bosh skeletlilar — Craniata
Katta sinf. To'rt oyoqlilar - Tetrapoda
Sinf. Qushlar — Aves
Turkum. Kaptarsimonlar — Columbiformes
Vakil. Ko‘k kaptar — Columba livia.


Kerakli materiallar va jihozlar: yangi o‘ldirilgan kap­ tar va turli ekologik guruhlarga kiruvchi qushlarning tuxum- lari, pat va parlar komplekti, vannachalar, qo'l lupasi, pred­ met oynachalari, mikroskop; turli ekologik guruhlarga kiruv­ chi qushlarning tashqi ko'rinishi, bosh hamda oyoqlari tuzili­ shi aks ettirilgan jadvallar.
Mashg'ulotning maqsadi: kaptar misolida qushlar sinfi
vakillarining tashqi tuzilishi va pat-par qoplamini o'rganish.


Ishning mazmuni: qushlar yuksak tuzilgan umurtqali- laming uchishga moslashgan alohida bir tarmog'i hisoblanadi.
Qushlarning sudralib yuruvchilardan farq qiladigan progressiv belgilari quyidagilardir:
1. Nerv sistemasi ancha takomillashganligi va ayniqsa oliy nerv faoliyatining murakkablashganligi hamda sezgi organ- laridan ko'rish va eshitish organlarining yuqori darajada rivo- jlanganligi;
2. Intensiv oziqlanishi va murakkab termoregulyatsiyaga bog'liq bo'lgan tana temperaturasining doimiyligi va yuqori bo'lishi;
3. Yerda yurishi yoki daraxtlarda o'rmalash holatlarini yo'qotmagan holda ulaming uchishga moslashganligi;
135


4. Qushlarning ko'payishi uya qurish, tuxumni bosib yo- tish, jo'jalarini boqish va ulami himoya qilish kabi murakkab bio-logik jarayonlar bilan kechadiki, bu albatta avlodlarining yuqori darajada yashovchanligini ta’minlaydi.
Qushlarning mazkur xossalari ular yosh sinf vakillari bo'lishiga qaramasdan butun yer yuzida keng tarqalgan. Umurtqali hayvonlar o'rtasida doimiy tana temperaturasi yoki gomoytermiya birinchi marta qushlardan boshlanadi. Albatta bu arteriya va vena qonlarining tamoman ajralganligi (yuragi to'rt kamerali va bitta o'ng aorta yoyi bor) va to'qimalarni kislorod bilan intensiv ta’minlanganligi bilan bog'liq. Nati­ jada moddalar almashinuvi tezlashadi va tana temperaturasin- ing doimiy bo'lishiga olib keladi. Qushlarning tuzilishini o'rganish jarayonida ulaming sudralib yuruvchilarga o'xshash belgilari borligini ham ko'rish mumkin.
Sudralib yuruvchilarga o'xshash belgilari:
1. Terisini yupqaligi va teri bezlarining deyarli yo'qligi;
2. Har xil shox hosilalarining kuchli rivojlanganligi;
3. Bosh suyagi bitta ensa o'simtaligi;
4. Bo'g'imlarining intertarzal qo'shilishi;
5. Kloakasining borligi va hokazolar.
Ikkinchi tomondan qushlarning uchishga moslanishi bilan ularda:
1. Oldinigi oyoqlarining qanotga aylanganligi;
2. Tanasining pat va parlar bilan qoplanganligi;
3. Ko'pchilik qushlar suyaklarining pnevmatikligi va yengil shoxsimon moddali tishsiz tumshuqlarining borligi;
4. Qanotlarni harakatlantiruvchi katta va kuchli rivojlan­ gan ko'krak muskullarini biriktiradigan ko'krak toj suyagi­ ning borligi;
5. Ko'plab vazifalarni va ayniqsa qushlar uchganda nafas olishda muhim rol o'ynaydigan havo xaltachalarining paydo bo'lganligi;


6. Skeletining bir qator o'ziga xos xususiyatlari borligi;
7. Qushlarda siydik pufagining bo'lmasligi;
8. G'ovak zich tanadan iborat o'pkasining maxsus bog'lamlar yordamida ko'krak qafasining orqa devoriga yopishganligi;
9. Urg'ochi qushlar jinsiy sistemasi keskin asimmetrik tu­ zilgan (urg'ochi qushlarning o'ng tuxumdoni va o'ng tuxum yo'li yo‘q)ligidir.
Tashqi ko'rinishi va tuzilishiga ko'ra qushlar xilma- xildir. Tuzilishining xilma-xilligi yashash sharoitiga, harakatiga, ovqat- lanishiga va ovqat turiga bog'liq.
Evolutsiya jarayonida qushlar birinchi o'rmonlarda keyin- chalik ochiq joylarga, botqoq va suv havzalarida yashashga o'tgan. Har xil sharoitda yashashi munosabati bilan qushlar bir necha ekologik guruhlarga bo'linadi va har bir ekologik guruhga kiruvchi qushlarning tashqi ko'rinishida va tuzilishi- da o'ziga xos belgilari mavjud. Ayniqsa, oziqlanishiga va oz­ iqa turiga qarab, ulaming tumshuqlari shakli (74-rasm) va oyoqlarining ko'rinishi (75-rasm) turli- tumandir.